અથ કૈવલ્યપાદઃ ।

જન્મૌષધિમંત્રતપસ્સમાધિજાઃ સિદ્ધયઃ ॥1॥

જાત્યંતરપરિણામઃ પ્રકૃત્યાપૂરાત્ ॥2॥

નિમિત્તમપ્રયોજકં પ્રકૃતીનાંવરણભેદસ્તુ તતઃ ક્ષેત્રિકવત્ ॥3॥

નિર્માણચિત્તાન્યસ્મિતામાત્રાત્ ॥4॥

પ્રવૃત્તિભેદે પ્રયોજકં ચિત્તમેકમનેકેષામ્ ॥5॥

તત્ર ધ્યાનજમનાશયમ્ ॥6॥

કર્માશુક્લાકૃષ્ણં યોગિનઃ ત્રિવિધમિતરેષામ્ ॥7॥

તતસ્તદ્વિપાકાનુગુણાનામેવાભિવ્યક્તિર્વાસનાનામ્ ॥8॥

જાતિ દેશ કાલ વ્યવહિતાનામપ્યાનંતર્યં સ્મૃતિસંસ્કારયોઃ એકરૂપત્વાત્ ॥9॥

તાસામનાદિત્વં ચાશિષો નિત્યત્વાત્ ॥10॥

હેતુફલાશ્રયાલંબનૈઃ સંગૃહીતત્વાતેષામભાવેતદભાવઃ ॥11॥

અતીતાનાગતં સ્વરૂપતોઽસ્ત્યધ્વભેદાદ્ધર્માણામ્ ॥12॥

તે વ્યક્તસૂક્ષ્માઃ ગુણાત્માનઃ ॥13॥

પરિણામૈકત્વાત્ વસ્તુતત્ત્વમ્ ॥14॥

વસ્તુસામ્યે ચિત્તભેદાત્તયોર્વિભક્તઃ પંથાઃ ॥15॥

ન ચૈકચિત્તતંત્રં વસ્તુ તત્પ્રમાણકં તદા કિં સ્યાત્ ॥16॥

તદુપરાગાપેક્ષિત્વાત્ ચિત્તસ્ય વસ્તુજ્ઞાતાજ્ઞાતમ્ ॥17॥

સદાજ્ઞાતાઃ ચિત્તવૃત્તયઃ તત્પ્રભોઃ પુરુષસ્યાપરિણામિત્વાત્ ॥18॥

ન તત્સ્વાભાસં દૃશ્યત્વાત્ ॥19॥

એક સમયે ચોભયાનવધારણમ્ ॥20॥

ચિત્તાંતર દૃશ્યે બુદ્ધિબુદ્ધેઃ અતિપ્રસંગઃ સ્મૃતિસંકરશ્ચ ॥21॥

ચિતેરપ્રતિસંક્રમાયાઃ તદાકારાપત્તૌ સ્વબુદ્ધિ સંવેદનમ્ ॥22॥

દ્રષ્ટૃદૃશ્યોપરક્તં ચિત્તં સર્વાર્થમ્ ॥23॥

તદસંખ્યેય વાસનાભિઃ ચિત્રમપિ પરાર્થં સંહત્યકારિત્વાત્ ॥24॥

વિશેષદર્શિનઃ આત્મભાવભાવનાનિવૃત્તિઃ ॥25॥

તદા વિવેકનિમ્નં કૈવલ્યપ્રાગ્ભારં ચિત્તમ્ ॥26॥

તચ્છિદ્રેષુ પ્રત્યયાંતરાણિ સંસ્કારેભ્યઃ ॥27॥

હાનમેષાં ક્લેશવદુક્તમ્ ॥28॥

પ્રસંખ્યાનેઽપ્યકુસીદસ્ય સર્વથા વિવેકખ્યાતેઃ ધર્મમેઘસ્સમાધિઃ ॥29॥

તતઃ ક્લેશકર્મનિવૃત્તિઃ ॥30॥

તદા સર્વાવરણમલાપેતસ્ય જ્ઞાનસ્યાનંત્યાત્ જ્ઞેયમલ્પમ્ ॥31॥

તતઃ કૃતાર્થાનાં પરિણામક્રમસમાપ્તિર્ગુણાનામ્ ॥32॥

ક્ષણપ્રતિયોગી પરિણામાપરાંત નિર્ગ્રાહ્યઃ ક્રમઃ ॥33॥

પુરુષાર્થશૂન્યાનાં ગુણાનાંપ્રતિપ્રસવઃ કૈવલ્યં સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠા વા ચિતિશક્તિરિતિ ॥34॥

ઇતિ પાતંજલયોગદર્શને કૈવલ્યપાદો નામ ચતુર્થઃ પાદઃ ।