॥ ਇਤਿ ਸ਼੍ਰੀਮਹਾਭਾਰਤੇ ਉਦ੍ਯੋਗਪਰ੍ਵਣਿ ਪ੍ਰਜਾਗਰਪਰ੍ਵਣਿ
ਵਿਦੁਰਨੀਤਿਵਾਕ੍ਯੇ ਚਤੁਸ੍ਤ੍ਰਿਂਸ਼ੋਧ੍ਯਾਯਃ ॥
ਧ੍ਰੁਰੁਇਤਰਾਸ਼੍ਟ੍ਰ ਉਵਾਚ ।
ਜਾਗ੍ਰਤੋ ਦਹ੍ਯਮਾਨਸ੍ਯ ਯਤ੍ਕਾਰ੍ਯਮਨੁਪਸ਼੍ਯਸਿ ।
ਤਦ੍ਬ੍ਰੂਹਿ ਤ੍ਵਂ ਹਿ ਨਸ੍ਤਾਤ ਧਰ੍ਮਾਰ੍ਥਕੁਸ਼ਲਃ ਸ਼ੁਚਿਃ ॥ 1॥
ਤ੍ਵਂ ਮਾਂ ਯਥਾਵਦ੍ਵਿਦੁਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਧਿ
ਪ੍ਰਜ੍ਞਾ ਪੂਰ੍ਵਂ ਸਰ੍ਵਮਜਾਤਸ਼ਤ੍ਰੋਃ ।
ਯਨ੍ਮਨ੍ਯਸੇ ਪਥ੍ਯਮਦੀਨਸਤ੍ਤ੍ਵ
ਸ਼੍ਰੇਯਃ ਕਰਂ ਬ੍ਰੂਹਿ ਤਦ੍ਵੈ ਕੁਰੂਣਾਮ੍ ॥ 2॥
ਪਾਪਾਸ਼ਂਗੀ ਪਾਪਮੇਵ ਨੌਪਸ਼੍ਯਨ੍
ਪ੍ਰੁਰੁਇਚ੍ਛਾਮਿ ਤ੍ਵਾਂ ਵ੍ਯਾਕੁਲੇਨਾਤ੍ਮਨਾਹਮ੍ ।
ਕਵੇ ਤਨ੍ਮੇ ਬ੍ਰੂਹਿ ਸਰ੍ਵਂ ਯਥਾਵਨ੍
ਮਨੀਸ਼ਿਤਂ ਸਰ੍ਵਮਜਾਤਸ਼ਤ੍ਰੋਃ ॥ 3॥
ਵਿਦੁਰ ਉਵਾਚ ।
ਸ਼ੁਭਂ ਵਾ ਯਦਿ ਵਾ ਪਾਪਂ ਦ੍ਵੇਸ਼੍ਯਂ ਵਾ ਯਦਿ ਵਾ ਪ੍ਰਿਯਮ੍ ।
ਅਪ੍ਰੁਰੁਇਸ਼੍ਟਸ੍ਤਸ੍ਯ ਤਦ੍ਬ੍ਰੂਯਾਦ੍ਯਸ੍ਯ ਨੇਚ੍ਛੇਤ੍ਪਰਾਭਵਮ੍ ॥ 4॥
ਤਸ੍ਮਾਦ੍ਵਕ੍ਸ਼੍ਯਾਮਿ ਤੇ ਰਾਜਨ੍ਭਵਮਿਚ੍ਛਨ੍ਕੁਰੂਨ੍ਪ੍ਰਤਿ ।
ਵਚਃ ਸ਼੍ਰੇਯਃ ਕਰਂ ਧਰ੍ਮ੍ਯਂ ਬ੍ਰੁਵਤਸ੍ਤਨ੍ਨਿਬੋਧ ਮੇ ॥ 5॥
About Projects
ਮਿਥ੍ਯੋਪੇਤਾਨਿ ਕਰ੍ਮਾਣਿ ਸਿਧ੍ਯੇਯੁਰ੍ਯਾਨਿ ਭਾਰਤ ।
ਅਨੁਪਾਯ ਪ੍ਰਯੁਕ੍ਤਾਨਿ ਮਾ ਸ੍ਮ ਤੇਸ਼ੁ ਮਨਃ ਕ੍ਰੁਰੁਇਥਾਃ ॥ 6॥
ਤਥੈਵ ਯੋਗਵਿਹਿਤਂ ਨ ਸਿਧ੍ਯੇਤ੍ਕਰ੍ਮ ਯਨ੍ਨ੍ਰੁਰੁਇਪ ।
ਉਪਾਯਯੁਕ੍ਤਂ ਮੇਧਾਵੀ ਨ ਤਤ੍ਰ ਗ੍ਲਪਯੇਨ੍ਮਨਃ ॥ 7॥
Do not ever set your mind upon means of success that are unjust and improper. An intelligent person should not grieve if any project does not succeed inspite of the application of fair and proper means.
ਅਨੁਬਂਧਾਨਵੇਕ੍ਸ਼ੇਤ ਸਾਨੁਬਂਧੇਸ਼ੁ ਕਰ੍ਮਸੁ ।
ਸਂਪ੍ਰਧਾਰ੍ਯ ਚ ਕੁਰ੍ਵੀਤ ਨ ਵੇਗੇਨ ਸਮਾਚਰੇਤ੍ ॥ 8॥
Before one engages in an act, one should consider the competence of the agent, the nature of the act itself, and its purpose, for all acts are dependent on these. Prior consideration is required and impulsive action is to be avoided.
ਅਨੁਬਂਧਂ ਚ ਸਂਪ੍ਰੇਕ੍ਸ਼੍ਯ ਵਿਪਾਕਾਂਸ਼੍ਚੈਵ ਕਰ੍ਮਣਾਮ੍ ।
ਉਤ੍ਥਾਨਮਾਤ੍ਮਨਸ਼੍ਚੈਵ ਧੀਰਃ ਕੁਰ੍ਵੀਤ ਵਾ ਨ ਵਾ ॥ 9॥
A wise person should reflect well before embarking on a new project, considering one's own ability, the nature of the work, and the all the consequence also of success [and failure] — thereafter one should either proceed or not.
ਯਃ ਪ੍ਰਮਾਣਂ ਨ ਜਾਨਾਤਿ ਸ੍ਥਾਨੇ ਵ੍ਰੁਰੁਇਦ੍ਧੌ ਤਥਾ ਕ੍ਸ਼ਯੇ ।
ਕੋਸ਼ੇ ਜਨਪਦੇ ਦਂਡੇ ਨ ਸ ਰਾਜ੍ਯਾਵਤਿਸ਼੍ਠਤੇ ॥ 10॥
The executive who doesn't know the proportion or measure as regards territory, gain and loss, financial and human resources, and the skilful application of sanctions, cannot retain the business empire for very long.
ਯਸ੍ਤ੍ਵੇਤਾਨਿ ਪ੍ਰਮਾਣਾਨਿ ਯਥੋਕ੍ਤਾਨ੍ਯਨੁਪਸ਼੍ਯਤਿ ।
ਯੁਕ੍ਤੋ ਧਰ੍ਮਾਰ੍ਥਯੋਰ੍ਜ੍ਞਾਨੇ ਸ ਰਾਜ੍ਯਮਧਿਗਚ੍ਛਤਿ ॥ 11॥
One on the other hand, who is fully informed and acquainted with the measures of these as prescribed in treatises [on economics], being well educated in the knowledge of Dharma and wealth-creation, can retain the business empire.
ਨ ਰਾਜ੍ਯਂ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤਮਿਤ੍ਯੇਵ ਵਰ੍ਤਿਤਵ੍ਯਮਸਾਂਪ੍ਰਤਮ੍ ।
ਸ਼੍ਰਿਯਂ ਹ੍ਯਵਿਨਯੋ ਹਂਤਿ ਜਰਾ ਰੂਪਮਿਵੋਤ੍ਤਮਮ੍ ॥ 12॥
ਭਕ੍ਸ਼੍ਯੋਤ੍ਤਮ ਪ੍ਰਤਿਚ੍ਛਨ੍ਨਂ ਮਤ੍ਸ੍ਯੋ ਬਡਿਸ਼ਮਾਯਸਮ੍ ।
ਰੂਪਾਭਿਪਾਤੀ ਗ੍ਰਸਤੇ ਨਾਨੁਬਂਧਮਵੇਕ੍ਸ਼ਤੇ ॥ 13॥
ਯਚ੍ਛਕ੍ਯਂ ਗ੍ਰਸਿਤੁਂ ਗ੍ਰਸ੍ਯਂ ਗ੍ਰਸ੍ਤਂ ਪਰਿਣਮੇਚ੍ਚ ਯਤ੍ ।
ਹਿਤਂ ਚ ਪਰਿਣਾਮੇ ਯਤ੍ਤਦਦ੍ਯਂ ਭੂਤਿਮਿਚ੍ਛਤਾ ॥ 14॥
ਵਨਸ੍ਪਤੇਰਪਕ੍ਵਾਨਿ ਫਲਾਨਿ ਪ੍ਰਚਿਨੋਤਿ ਯਃ ।
ਸ ਨਾਪ੍ਨੋਤਿ ਰਸਂ ਤੇਭ੍ਯੋ ਬੀਜਂ ਚਾਸ੍ਯ ਵਿਨਸ਼੍ਯਤਿ ॥ 15॥
ਯਸ੍ਤੁ ਪਕ੍ਵਮੁਪਾਦਤ੍ਤੇ ਕਾਲੇ ਪਰਿਣਤਂ ਫਲਮ੍ ।
ਫਲਾਦ੍ਰਸਂ ਸ ਲਭਤੇ ਬੀਜਾਚ੍ਚੈਵ ਫਲਂ ਪੁਨਃ ॥ 16॥
ਯਥਾ ਮਧੁ ਸਮਾਦਤ੍ਤੇ ਰਕ੍ਸ਼ਨ੍ਪੁਸ਼੍ਪਾਣਿ ਸ਼ਟ੍ਪਦਃ ।
ਤਦ੍ਵਦਰ੍ਥਾਨ੍ਮਨੁਸ਼੍ਯੇਭ੍ਯ ਆਦਦ੍ਯਾਦਵਿਹਿਂਸਯਾ ॥ 17॥
ਪੁਸ਼੍ਪਂ ਪੁਸ਼੍ਪਂ ਵਿਚਿਨ੍ਵੀਤ ਮੂਲਚ੍ਛੇਦਂ ਨ ਕਾਰਯੇਤ੍ ।
ਮਾਲਾਕਾਰ ਇਵਾਰਾਮੇ ਨ ਯਥਾਂਗਾਰਕਾਰਕਃ ॥ 18॥
ਕਿਂ ਨੁ ਮੇ ਸ੍ਯਾਦਿਦਂ ਕ੍ਰੁਰੁਇਤ੍ਵਾ ਕਿਂ ਨੁ ਮੇ ਸ੍ਯਾਦਕੁਰ੍ਵਤਃ ।
ਇਤਿ ਕਰ੍ਮਾਣਿ ਸਂਚਿਂਤ੍ਯ ਕੁਰ੍ਯਾਦ੍ਵਾ ਪੁਰੁਸ਼ੋ ਨ ਵਾ ॥ 19॥
ਅਨਾਰਭ੍ਯਾ ਭਵਂਤ੍ਯਰ੍ਥਾਃ ਕੇ ਚਿਨ੍ਨਿਤ੍ਯਂ ਤਥਾਗਤਾਃ ।
ਕ੍ਰੁਰੁਇਤਃ ਪੁਰੁਸ਼ਕਾਰੋਪਿ ਭਵੇਦ੍ਯੇਸ਼ੁ ਨਿਰਰ੍ਥਕਃ ॥ 20॥
ਕਾਂਸ਼੍ਚਿਦਰ੍ਥਾਨ੍ਨਰਃ ਪ੍ਰਾਜ੍ਞੋ ਲਭੁ ਮੂਲਾਨ੍ਮਹਾਫਲਾਨ੍ ।
ਕ੍ਸ਼ਿਪ੍ਰਮਾਰਭਤੇ ਕਰ੍ਤੁਂ ਨ ਵਿਘ੍ਨਯਤਿ ਤਾਦ੍ਰੁਰੁਇਸ਼ਾਨ੍ ॥ 21॥
ਰੁਰੁਇਜੁ ਪਸ਼੍ਯਤਿ ਯਃ ਸਰ੍ਵਂ ਚਕ੍ਸ਼ੁਸ਼ਾਨੁਪਿਬਨ੍ਨਿਵ ।
ਆਸੀਨਮਪਿ ਤੂਸ਼੍ਣੀਕਮਨੁਰਜ੍ਯਂਤਿ ਤਂ ਪ੍ਰਜਾਃ ॥ 22॥
ਚਕ੍ਸ਼ੁਸ਼ਾ ਮਨਸਾ ਵਾਚਾ ਕਰ੍ਮਣਾ ਚ ਚਤੁਰ੍ਵਿਧਮ੍ ।
ਪ੍ਰਸਾਦਯਤਿ ਲੋਕਂ ਯਸ੍ਤਂ ਲੋਕੋਨੁਪ੍ਰਸੀਦਤਿ ॥ 23॥
ਯਸ੍ਮਾਤ੍ਤ੍ਰਸ੍ਯਂਤਿ ਭੂਤਾਨਿ ਮ੍ਰੁਰੁਇਗਵ੍ਯਾਧਾਨ੍ਮ੍ਰੁਰੁਇਗਾ ਇਵ ।
ਸਾਗਰਾਂਤਾਮਪਿ ਮਹੀਂ ਲਬ੍ਧ੍ਵਾ ਸ ਪਰਿਹੀਯਤੇ ॥ 24॥
ਪਿਤ੍ਰੁਰੁਇਪੈਤਾਮਹਂ ਰਾਜ੍ਯਂ ਪ੍ਰਾਪ੍ਤਵਾਨ੍ਸ੍ਵੇਨ ਤੇਜਸਾ ।
ਵਾਯੁਰਭ੍ਰਮਿਵਾਸਾਦ੍ਯ ਭ੍ਰਂਸ਼ਯਤ੍ਯਨਯੇ ਸ੍ਥਿਤਃ ॥ 25॥
ਧਰ੍ਮਮਾਚਰਤੋ ਰਾਜ੍ਞਃ ਸਦ੍ਭਿਸ਼੍ਚਰਿਤਮਾਦਿਤਃ ।
ਵਸੁਧਾ ਵਸੁਸਂਪੂਰ੍ਣਾ ਵਰ੍ਧਤੇ ਭੂਤਿਵਰ੍ਧਨੀ ॥ 26॥
ਅਥ ਸਂਤ੍ਯਜਤੋ ਧਰ੍ਮਮਧਰ੍ਮਂ ਚਾਨੁਤਿਸ਼੍ਠਤਃ ।
ਪ੍ਰਤਿਸਂਵੇਸ਼੍ਟਤੇ ਭੂਮਿਰਗ੍ਨੌ ਚਰ੍ਮਾਹਿਤਂ ਯਥਾ ॥ 27॥
ਯ ਏਵ ਯਤ੍ਨਃ ਕ੍ਰਿਯਤੇ ਪ੍ਰਰ ਰਾਸ਼੍ਟ੍ਰਾਵਮਰ੍ਦਨੇ ।
ਸ ਏਵ ਯਤ੍ਨਃ ਕਰ੍ਤਵ੍ਯਃ ਸ੍ਵਰਾਸ਼੍ਟ੍ਰ ਪਰਿਪਾਲਨੇ ॥ 28॥
ਧਰ੍ਮੇਣ ਰਾਜ੍ਯਂ ਵਿਂਦੇਤ ਧਰ੍ਮੇਣ ਪਰਿਪਾਲਯੇਤ੍ ।
ਧਰ੍ਮਮੂਲਾਂ ਸ਼੍ਰਿਯਂ ਪ੍ਰਾਪ੍ਯ ਨ ਜਹਾਤਿ ਨ ਹੀਯਤੇ ॥ 29॥
ਅਪ੍ਯੁਨ੍ਮਤ੍ਤਾਤ੍ਪ੍ਰਲਪਤੋ ਬਾਲਾਚ੍ਚ ਪਰਿਸਰ੍ਪਤਃ ।
ਸਰ੍ਵਤਃ ਸਾਰਮਾਦਦ੍ਯਾਦਸ਼੍ਮਭ੍ਯ ਇਵ ਕਾਂਚਨਮ੍ ॥ 30॥
ਸੁਵ੍ਯਾਹ੍ਰੁਰੁਇਤਾਨਿ ਸੁਧਿਯਾਂ ਸੁਕ੍ਰੁਰੁਇਤਾਨਿ ਤਤਸ੍ਤਤਃ ।
ਸਂਚਿਨ੍ਵਂਧੀਰ ਆਸੀਤ ਸ਼ਿਲਾ ਹਾਰੀ ਸ਼ਿਲਂ ਯਥਾ ॥ 31॥
ਗਂਧੇਨ ਗਾਵਃ ਪਸ਼੍ਯਂਤਿ ਵੇਦੈਃ ਪਸ਼੍ਯਂਤਿ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾਃ ।
ਚਾਰੈਃ ਪਸ਼੍ਯਂਤਿ ਰਾਜਾਨਸ਼੍ਚਕ੍ਸ਼ੁਰ੍ਭ੍ਯਾਮਿਤਰੇ ਜਨਾਃ ॥ 32॥
ਭੂਯਾਂਸਂ ਲਭਤੇ ਕ੍ਲੇਸ਼ਂ ਯਾ ਗੌਰ੍ਭਵਤਿ ਦੁਰ੍ਦੁਹਾ ।
ਅਥ ਯਾ ਸੁਦੁਹਾ ਰਾਜਨ੍ਨੈਵ ਤਾਂ ਵਿਨਯਂਤ੍ਯਪਿ ॥ 33॥
ਯਦਤਪ੍ਤਂ ਪ੍ਰਣਮਤਿ ਨ ਤਤ੍ਸਂਤਾਪਯਂਤ੍ਯਪਿ ।
ਯਚ੍ਚ ਸ੍ਵਯਂ ਨਤਂ ਦਾਰੁ ਨ ਤਤ੍ਸਨ੍ਨਾਮਯਂਤ੍ਯਪਿ ॥ 34॥
ਏਤਯੋਪਮਯਾ ਧੀਰਃ ਸਨ੍ਨਮੇਤ ਬਲੀਯਸੇ ।
ਇਂਦ੍ਰਾਯ ਸ ਪ੍ਰਣਮਤੇ ਨਮਤੇ ਯੋ ਬਲੀਯਸੇ ॥ 35॥
ਪਰ੍ਜਨ੍ਯਨਾਥਾਃ ਪਸ਼ਵੋ ਰਾਜਾਨੋ ਮਿਤ੍ਰ ਬਾਂਧਵਾਃ ।
ਪਤਯੋ ਬਾਂਧਵਾਃ ਸ੍ਤ੍ਰੀਣਾਂ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਾ ਵੇਦ ਬਾਂਧਵਾਃ ॥ 36॥
ਸਤ੍ਯੇਨ ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਤੇ ਧਰ੍ਮੋ ਵਿਦ੍ਯਾ ਯੋਗੇਨ ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਤੇ ।
ਮ੍ਰੁਰੁਇਜਯਾ ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਤੇ ਰੂਪਂ ਕੁਲਂ ਵ੍ਰੁਰੁਇਤ੍ਤੇਨ ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਤੇ ॥ 37॥
ਮਾਨੇਨ ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਤੇ ਧਾਨ੍ਯਮਸ਼੍ਵਾਨ੍ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਤ੍ਯਨੁਕ੍ਰਮਃ ।
ਅਭੀਕ੍ਸ਼੍ਣਦਰ੍ਸ਼ਨਾਦ੍ਗਾਵਃ ਸ੍ਤ੍ਰਿਯੋ ਰਕ੍ਸ਼੍ਯਾਃ ਕੁਚੇਲਤਃ ॥ 38॥
ਨ ਕੁਲਂ ਵ੍ਰੁਰੁਇਤ੍ਤਿ ਹੀਨਸ੍ਯ ਪ੍ਰਮਾਣਮਿਤਿ ਮੇ ਮਤਿਃ ।
ਅਂਤ੍ਯੇਸ਼੍ਵਪਿ ਹਿ ਜਾਤਾਨਾਂ ਵ੍ਰੁਰੁਇਤ੍ਤਮੇਵ ਵਿਸ਼ਿਸ਼੍ਯਤੇ ॥ 39॥
ਯ ਈਰ੍ਸ਼੍ਯੁਃ ਪਰਵਿਤ੍ਤੇਸ਼ੁ ਰੂਪੇ ਵੀਰ੍ਯੇ ਕੁਲਾਨ੍ਵਯੇ ।
ਸੁਖੇ ਸੌਭਾਗ੍ਯਸਤ੍ਕਾਰੇ ਤਸ੍ਯ ਵ੍ਯਾਧਿਰਨਂਤਕਃ ॥ 40॥
ਅਕਾਰ੍ਯ ਕਰਣਾਦ੍ਭੀਤਃ ਕਾਰ੍ਯਾਣਾਂ ਚ ਵਿਵਰ੍ਜਨਾਤ੍ ।
ਅਕਾਲੇ ਮਂਤ੍ਰਭੇਦਾਚ੍ਚ ਯੇਨ ਮਾਦ੍ਯੇਨ੍ਨ ਤਤ੍ਪਿਬੇਤ੍ ॥ 41॥
ਵਿਦ੍ਯਾਮਦੋ ਧਨਮਦਸ੍ਤ੍ਰੁਰੁਇਤੀਯੋਭਿਜਨੋ ਮਦਃ ।
ਏਤੇ ਮਦਾਵਲਿਪ੍ਤਾਨਾਮੇਤ ਏਵ ਸਤਾਂ ਦਮਾਃ ॥ 42॥
ਅਸਂਤੋਭ੍ਯਰ੍ਥਿਤਾਃ ਸਦ੍ਭਿਃ ਕਿਂ ਚਿਤ੍ਕਾਰ੍ਯਂ ਕਦਾ ਚਨ ।
ਮਨ੍ਯਂਤੇ ਸਂਤਮਾਤ੍ਮਾਨਮਸਂਤਮਪਿ ਵਿਸ਼੍ਰੁਤਮ੍ ॥ 43॥
ਗਤਿਰਾਤ੍ਮਵਤਾਂ ਸਂਤਃ ਸਂਤ ਏਵ ਸਤਾਂ ਗਤਿਃ ।
ਅਸਤਾਂ ਚ ਗਤਿਃ ਸਂਤੋ ਨ ਤ੍ਵਸਂਤਃ ਸਤਾਂ ਗਤਿਃ ॥ 44॥
ਜਿਤਾ ਸਭਾ ਵਸ੍ਤ੍ਰਵਤਾ ਸਮਾਸ਼ਾ ਗੋਮਤਾ ਜਿਤਾ ।
ਅਧ੍ਵਾ ਜਿਤੋ ਯਾਨਵਤਾ ਸਰ੍ਵਂ ਸ਼ੀਲਵਤਾ ਜਿਤਮ੍ ॥ 45॥
ਸ਼ੀਲਂ ਪ੍ਰਧਾਨਂ ਪੁਰੁਸ਼ੇ ਤਦ੍ਯਸ੍ਯੇਹ ਪ੍ਰਣਸ਼੍ਯਤਿ ।
ਨ ਤਸ੍ਯ ਜੀਵਿਤੇਨਾਰ੍ਥੋ ਨ ਧਨੇਨ ਨ ਬਂਧੁਭਿਃ ॥ 46॥
ਆਢ੍ਯਾਨਾਂ ਮਾਂਸਪਰਮਂ ਮਧ੍ਯਾਨਾਂ ਗੋਰਸੋਤ੍ਤਰਮ੍ ।
ਲਵਣੋਤ੍ਤਰਂ ਦਰਿਦ੍ਰਾਣਾਂ ਭੋਜਨਂ ਭਰਤਰ੍ਸ਼ਭ ॥ 47॥
ਸਂਪਨ੍ਨਤਰਮੇਵਾਨ੍ਨਂ ਦਰਿਦ੍ਰਾ ਭੁਂਜਤੇ ਸਦਾ ।
ਕ੍ਸ਼ੁਤ੍ਸ੍ਵਾਦੁਤਾਂ ਜਨਯਤਿ ਸਾ ਚਾਢ੍ਯੇਸ਼ੁ ਸੁਦੁਰ੍ਲਭਾ ॥ 48॥
ਪ੍ਰਾਯੇਣ ਸ਼੍ਰੀਮਤਾਂ ਲੋਕੇ ਭੋਕ੍ਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਤਿਰ੍ਨ ਵਿਦ੍ਯਤੇ ।
ਦਰਿਦ੍ਰਾਣਾਂ ਤੁ ਰਾਜੇਂਦ੍ਰ ਅਪਿ ਕਾਸ਼੍ਠਂ ਹਿ ਜੀਰ੍ਯਤੇ ॥ 49॥
ਅਵ੍ਰੁਰੁਇਤ੍ਤਿਰ੍ਭਯਮਂਤ੍ਯਾਨਾਂ ਮਧ੍ਯਾਨਾਂ ਮਰਣਾਦ੍ਭਯਮ੍ ।
ਉਤ੍ਤਮਾਨਾਂ ਤੁ ਮਰ੍ਤ੍ਯਾਨਾਮਵਮਾਨਾਤ੍ਪਰਂ ਭਯਮ੍ ॥ 50॥
ਐਸ਼੍ਵਰ੍ਯਮਦਪਾਪਿਸ਼੍ਠਾ ਮਦਾਃ ਪਾਨਮਦਾਦਯਃ ।
ਐਸ਼੍ਵਰ੍ਯਮਦਮਤ੍ਤੋ ਹਿ ਨਾਪਤਿਤ੍ਵਾ ਵਿਬੁਧ੍ਯਤੇ ॥ 51॥
ਇਂਦ੍ਰਿਯੌਰਿਂਦ੍ਰਿਯਾਰ੍ਥੇਸ਼ੁ ਵਰ੍ਤਮਾਨੈਰਨਿਗ੍ਰਹੈਃ ।
ਤੈਰਯਂ ਤਾਪ੍ਯਤੇ ਲੋਕੋ ਨਕ੍ਸ਼ਤ੍ਰਾਣਿ ਗ੍ਰਹੈਰਿਵ ॥ 52॥
ਯੋ ਜਿਤਃ ਪਂਚਵਰ੍ਗੇਣ ਸਹਜੇਨਾਤ੍ਮ ਕਰ੍ਸ਼ਿਨਾ ।
ਆਪਦਸ੍ਤਸ੍ਯ ਵਰ੍ਧਂਤੇ ਸ਼ੁਕ੍ਲਪਕ੍ਸ਼ ਇਵੋਡੁਰਾਡ੍ ॥ 53॥
ਅਵਿਜਿਤ੍ਯ ਯ ਆਤ੍ਮਾਨਮਮਾਤ੍ਯਾਨ੍ਵਿਜਿਗੀਸ਼ਤੇ ।
ਅਮਿਤ੍ਰਾਨ੍ਵਾਜਿਤਾਮਾਤ੍ਯਃ ਸੋਵਸ਼ਃ ਪਰਿਹੀਯਤੇ ॥ 54॥
ਆਤ੍ਮਾਨਮੇਵ ਪ੍ਰਥਮਂ ਦੇਸ਼ਰੂਪੇਣ ਯੋ ਜਯੇਤ੍ ।
ਤਤੋਮਾਤ੍ਯਾਨਮਿਤ੍ਰਾਂਸ਼੍ਚ ਨ ਮੋਘਂ ਵਿਜਿਗੀਸ਼ਤੇ ॥ 55॥
ਵਸ਼੍ਯੇਂਦ੍ਰਿਯਂ ਜਿਤਾਮਾਤ੍ਯਂ ਧ੍ਰੁਰੁਇਤਦਂਡਂ ਵਿਕਾਰਿਸ਼ੁ ।
ਪਰੀਕ੍ਸ਼੍ਯ ਕਾਰਿਣਂ ਧੀਰਮਤ੍ਯਂਤਂ ਸ਼੍ਰੀਰ੍ਨਿਸ਼ੇਵਤੇ ॥ 56॥
ਰਥਃ ਸ਼ਰੀਰਂ ਪੁਰੁਸ਼ਸ੍ਯ ਰਾਜਨ੍
ਨਾਤ੍ਮਾ ਨਿਯਂਤੇਂਦ੍ਰਿਯਾਣ੍ਯਸ੍ਯ ਚਾਸ਼੍ਵਾਃ ।
ਤੈਰਪ੍ਰਮਤ੍ਤਃ ਕੁਸ਼ਲਃ ਸਦਸ਼੍ਵੈਰ੍
ਦਾਂਤੈਃ ਸੁਖਂ ਯਾਤਿ ਰਥੀਵ ਧੀਰਃ ॥ 57॥
ਏਤਾਨ੍ਯਨਿਗ੍ਰੁਰੁਇਹੀਤਾਨਿ ਵ੍ਯਾਪਾਦਯਿਤੁਮਪ੍ਯਲਮ੍ ।
ਅਵਿਧੇਯਾ ਇਵਾਦਾਂਤਾ ਹਯਾਃ ਪਥਿ ਕੁਸਾਰਥਿਮ੍ ॥ 58॥
ਅਨਰ੍ਥਮਰ੍ਥਤਃ ਪਸ਼੍ਯਨ੍ਨਰ੍ਤਂ ਚੈਵਾਪ੍ਯਨਰ੍ਥਤਃ ।
ਇਂਦ੍ਰਿਯੈਃ ਪ੍ਰਸ੍ਰੁਰੁਇਤੋ ਬਾਲਃ ਸੁਦੁਃਖਂ ਮਨ੍ਯਤੇ ਸੁਖਮ੍ ॥ 59॥
ਧਰ੍ਮਾਰ੍ਥੌ ਯਃ ਪਰਿਤ੍ਯਜ੍ਯ ਸ੍ਯਾਦਿਂਦ੍ਰਿਯਵਸ਼ਾਨੁਗਃ ।
ਸ਼੍ਰੀਪ੍ਰਾਣਧਨਦਾਰੇਭ੍ਯ ਕ੍ਸ਼ਿਪ੍ਰਂ ਸ ਪਰਿਹੀਯਤੇ ॥ 60॥
ਅਰ੍ਥਾਨਾਮੀਸ਼੍ਵਰੋ ਯਃ ਸ੍ਯਾਦਿਂਦ੍ਰਿਯਾਣਾਮਨੀਸ਼੍ਵਰਃ ।
ਇਂਦ੍ਰਿਯਾਣਾਮਨੈਸ਼੍ਵਰ੍ਯਾਦੈਸ਼੍ਵਰ੍ਯਾਦ੍ਭ੍ਰਸ਼੍ਯਤੇ ਹਿ ਸਃ ॥ 61॥
ਆਤ੍ਮਨਾਤ੍ਮਾਨਮਨ੍ਵਿਚ੍ਛੇਨ੍ਮਨੋ ਬੁਦ੍ਧੀਂਦ੍ਰਿਯੈਰ੍ਯਤੈਃ ।
ਆਤ੍ਮੈਵ ਹ੍ਯਾਤ੍ਮਨੋ ਬਂਧੁਰਾਤ੍ਮੈਵ ਰਿਪੁਰਾਤ੍ਮਨਃ ॥ 62॥
ਕ੍ਸ਼ੁਦ੍ਰਾਕ੍ਸ਼ੇਣੇਵ ਜਾਲੇਨ ਝਸ਼ਾਵਪਿਹਿਤਾਵੁਭੌ ।
ਕਾਮਸ਼੍ਚ ਰਾਜਨ੍ਕ੍ਰੋਧਸ਼੍ਚ ਤੌ ਪ੍ਰਾਜ੍ਞਾਨਂ ਵਿਲੁਂਪਤਃ ॥ 63॥
ਸਮਵੇਕ੍ਸ਼੍ਯੇਹ ਧਰ੍ਮਾਰ੍ਥੌ ਸਂਭਾਰਾਨ੍ਯੋਧਿਗਚ੍ਛਤਿ ।
ਸ ਵੈ ਸਂਭ੍ਰੁਰੁਇਤ ਸਂਭਾਰਃ ਸਤਤਂ ਸੁਖਮੇਧਤੇ ॥ 64॥
ਯਃ ਪਂਚਾਭ੍ਯਂਤਰਾਞ੍ਸ਼ਤ੍ਰੂਨਵਿਜਿਤ੍ਯ ਮਤਿਕ੍ਸ਼ਯਾਨ੍ ।
ਜਿਗੀਸ਼ਤਿ ਰਿਪੂਨਨ੍ਯਾਨ੍ਰਿਪਵੋਭਿਭਵਂਤਿ ਤਮ੍ ॥ 65॥
ਦ੍ਰੁਰੁਇਸ਼੍ਯਂਤੇ ਹਿ ਦੁਰਾਤ੍ਮਾਨੋ ਵਧ੍ਯਮਾਨਾਃ ਸ੍ਵਕਰ੍ਮ ਭਿਃ ।
ਇਂਦ੍ਰਿਯਾਣਾਮਨੀਸ਼ਤ੍ਵਾਦ੍ਰਾਜਾਨੋ ਰਾਜ੍ਯਵਿਭ੍ਰਮੈਃ ॥ 66॥
ਅਸਂਤ੍ਯਾਗਾਤ੍ਪਾਪਕ੍ਰੁਰੁਇਤਾਮਪਾਪਾਂਸ੍
ਤੁਲ੍ਯੋ ਦਂਡਃ ਸ੍ਪ੍ਰੁਰੁਇਸ਼ਤੇ ਮਿਸ਼੍ਰਭਾਵਾਤ੍ ।
ਸ਼ੁਸ਼੍ਕੇਣਾਰ੍ਦ੍ਰਂ ਦਹ੍ਯਤੇ ਮਿਸ਼੍ਰਭਾਵਾਤ੍
ਤਸ੍ਮਾਤ੍ਪਾਪੈਃ ਸਹ ਸਂਧਿਂ ਨ ਕੁਰ੍ਯਾਤ੍ ॥ 67॥
ਨਿਜਾਨੁਤ੍ਪਤਤਃ ਸ਼ਤ੍ਰੂਨ੍ਪਂਚ ਪਂਚ ਪ੍ਰਯੋਜਨਾਨ੍ ।
ਯੋ ਮੋਹਾਨ੍ਨ ਨਿਘ੍ਰੁਰੁਇਹ੍ਣਾਤਿ ਤਮਾਪਦ੍ਗ੍ਰਸਤੇ ਨਰਮ੍ ॥ 68॥
ਅਨਸੂਯਾਰ੍ਜਵਂ ਸ਼ੌਚਂ ਸਂਤੋਸ਼ਃ ਪ੍ਰਿਯਵਾਦਿਤਾ ।
ਦਮਃ ਸਤ੍ਯਮਨਾਯਾਸੋ ਨ ਭਵਂਤਿ ਦੁਰਾਤ੍ਮਨਾਮ੍ ॥ 69॥
ਆਤ੍ਮਜ੍ਞਾਨਮਨਾਯਾਸਸ੍ਤਿਤਿਕ੍ਸ਼ਾ ਧਰ੍ਮਨਿਤ੍ਯਤਾ ।
ਵਾਕ੍ਚੈਵ ਗੁਪ੍ਤਾ ਦਾਨਂ ਚ ਨੈਤਾਨ੍ਯਂਤ੍ਯੇਸ਼ੁ ਭਾਰਤ ॥ 70॥
ਆਕ੍ਰੋਸ਼ ਪਰਿਵਾਦਾਭ੍ਯਾਂ ਵਿਹਿਂਸਂਤ੍ਯਬੁਧਾ ਬੁਧਾਨ੍ ।
ਵਕ੍ਤਾ ਪਾਪਮੁਪਾਦਤ੍ਤੇ ਕ੍ਸ਼ਮਮਾਣੋ ਵਿਮੁਚ੍ਯਤੇ ॥ 71॥
ਹਿਂਸਾ ਬਲਮਸਾਧੂਨਾਂ ਰਾਜ੍ਞਾਂ ਦਂਡਵਿਧਿਰ੍ਬਲਮ੍ ।
ਸ਼ੁਸ਼੍ਰੂਸ਼ਾ ਤੁ ਬਲਂ ਸ੍ਤ੍ਰੀਣਾਂ ਕ੍ਸ਼ਮਾਗੁਣਵਤਾਂ ਬਲਮ੍ ॥ 72॥
ਵਾਕ੍ਸਂਯਮੋ ਹਿ ਨ੍ਰੁਰੁਇਪਤੇ ਸੁਦੁਸ਼੍ਕਰਤਮੋ ਮਤਃ ।
ਅਰ੍ਥਵਚ੍ਚ ਵਿਚਿਤ੍ਰਂ ਚ ਨ ਸ਼ਕ੍ਯਂ ਬਹੁਭਾਸ਼ਿਤੁਮ੍ ॥ 73॥
ਅਭ੍ਯਾਵਹਤਿ ਕਲ੍ਯਾਣਂ ਵਿਵਿਧਾ ਵਾਕ੍ਸੁਭਾਸ਼ਿਤਾ ।
ਸੈਵ ਦੁਰ੍ਭਾਸ਼ਿਤਾ ਰਾਜਨ੍ਨਨਰ੍ਥਾਯੋਪਪਦ੍ਯਤੇ ॥ 74॥
ਸਂਰੋਹਤਿ ਸ਼ਰੈਰ੍ਵਿਦ੍ਧਂ ਵਨਂ ਪਰਸ਼ੁਨਾ ਹਤਮ੍ ।
ਵਾਚਾ ਦੁਰੁਕ੍ਤਂ ਬੀਭਤ੍ਸਂ ਨ ਸਂਰੋਹਤਿ ਵਾਕ੍ਕ੍ਸ਼ਤਮ੍ ॥ 75॥
ਕਰ੍ਣਿਨਾਲੀਕਨਾਰਾਚਾ ਨਿਰ੍ਹਰਂਤਿ ਸ਼ਰੀਰਤਃ ।
ਵਾਕ੍ਸ਼ਲ੍ਯਸ੍ਤੁ ਨ ਨਿਰ੍ਹਰ੍ਤੁਂ ਸ਼ਕ੍ਯੋ ਹ੍ਰੁਰੁਇਦਿ ਸ਼ਯੋ ਹਿ ਸਃ ॥ 76॥
ਵਾਕ੍ਸਾਯਕਾ ਵਦਨਾਨ੍ਨਿਸ਼੍ਪਤਂਤਿ
ਯੈਰਾਹਤਃ ਸ਼ੋਚਤਿ ਰਤ੍ਰ੍ਯਹਾਨਿ ।
ਪਰਸ੍ਯ ਨਾਮਰ੍ਮਸੁ ਤੇ ਪਤਂਤਿ
ਤਾਨ੍ਪਂਡਿਤੋ ਨਾਵਸ੍ਰੁਰੁਇਜੇਤ੍ਪਰੇਸ਼ੁ ॥ 77॥
ਯਸ੍ਮੈ ਦੇਵਾਃ ਪ੍ਰਯਚ੍ਛਂਤਿ ਪੁਰੁਸ਼ਾਯ ਪਰਾਭਵਮ੍ ।
ਬੁਦ੍ਧਿਂ ਤਸ੍ਯਾਪਕਰ੍ਸ਼ਂਤਿ ਸੋਪਾਚੀਨਾਨਿ ਪਸ਼੍ਯਤਿ ॥ 78॥
ਬੁਦ੍ਧੌ ਕਲੁਸ਼ ਭੂਤਾਯਾਂ ਵਿਨਾਸ਼ੇ ਪ੍ਰਤ੍ਯੁਪਸ੍ਥਿਤੇ ।
ਅਨਯੋ ਨਯਸਂਕਾਸ਼ੋ ਹ੍ਰੁਰੁਇਦਯਾਨ੍ਨਾਪਸਰ੍ਪਤਿ ॥ 79॥
ਸੇਯਂ ਬੁਦ੍ਧਿਃ ਪਰੀਤਾ ਤੇ ਪੁਤ੍ਰਾਣਾਂ ਤਵ ਭਾਰਤ ।
ਪਾਂਡਵਾਨਾਂ ਵਿਰੋਧੇਨ ਨ ਚੈਨਾਂ ਅਵਬੁਧ੍ਯਸੇ ॥ 80॥
ਰਾਜਾ ਲਕ੍ਸ਼ਣਸਂਪਨ੍ਨਸ੍ਤ੍ਰੈਲੋਕ੍ਯਸ੍ਯਾਪਿ ਯੋ ਭਵੇਤ੍ ।
ਸ਼ਿਸ਼੍ਯਸ੍ਤੇ ਸ਼ਾਸਿਤਾ ਸੋਸ੍ਤੁ ਧ੍ਰੁਰੁਇਤਰਾਸ਼੍ਟ੍ਰ ਯੁਧਿਸ਼੍ਠਿਰਃ ॥ 81॥
ਅਤੀਵ ਸਰ੍ਵਾਨ੍ਪੁਤ੍ਰਾਂਸ੍ਤੇ ਭਾਗਧੇਯ ਪੁਰਸ੍ਕ੍ਰੁਰੁਇਤਃ ।
ਤੇਜਸਾ ਪ੍ਰਜ੍ਞਯਾ ਚੈਵ ਯੁਕ੍ਤੋ ਧਰ੍ਮਾਰ੍ਥਤਤ੍ਤ੍ਵਵਿਤ੍ ॥ 82॥
ਆਨ੍ਰੁਰੁਇਸ਼ਂਸ੍ਯਾਦਨੁਕ੍ਰੋਸ਼ਾਦ੍ਯੋਸੌ ਧਰ੍ਮਭ੍ਰੁਰੁਇਤਾਂ ਵਰਃ ।
ਗੌਰਵਾਤ੍ਤਵ ਰਾਜੇਂਦ੍ਰ ਬਹੂਨ੍ਕ੍ਲੇਸ਼ਾਂਸ੍ਤਿਤਿਕ੍ਸ਼ਤਿ ॥ 83॥
॥ ਇਤਿ ਸ਼੍ਰੀਮਹਾਭਾਰਤੇ ਉਦ੍ਯੋਗਪਰ੍ਵਣਿ ਪ੍ਰਜਾਗਰਪਰ੍ਵਣਿ
ਵਿਦੁਰਨੀਤਿਵਾਕ੍ਯੇ ਚਤੁਸ੍ਤ੍ਰਿਂਸ਼ੋਧ੍ਯਾਯਃ ॥ 34॥
Browse Related Categories:
