॥ द्वितीय मुंडके द्वितीयः खंडः ॥

आविः संनिहितं गुहाचरं नाम
महत्पदमत्रैतत् समर्पितम् ।
एजत्प्राणन्निमिषच्च यदेतज्जानथ
सदसद्वरेण्यं परं विज्ञानाद्यद्वरिष्ठं प्रजानाम् ॥ 1॥

The self-effulgent Brahman resides in the heart of all. Everything is fixed on Him; all that moves (aejath) breathes (pranath) winks (nimijath). This One is both gross and subtle (the cause and the effect). It is beyond (comprehension of) ordinary beings. It is the highest, dearest of all.

यदर्चिमद्यदणुभ्योऽणु च
यस्मिँल्लोका निहिता लोकिनश्च ।
तदेतदक्षरं ब्रह्म स प्राणस्तदु वाङ्मनः
तदेतत्सत्यं तदमृतं तद्वेद्धव्यं सोम्य विद्धि ॥ 2॥

But that Transcendental Effulgence (Nirguna Brahman- Supreme Being without form, Purusha) which exists both inside and outside of everything, has no mind or form is birthless and is without vital force is superior to Saguna Brahman.

Om Chanting benefits by ridding the soul of impurities and helping it anchor itself on the Absolute. The symbol of Om also helps the mind concentrate on a concrete idea and sound while meditating.

धनुर् गृहीत्वौपनिषदं महास्त्रं
शरं ह्युपासा निशितं संधयीत ।
आयम्य तद्भावगतेन चेतसा
लक्ष्यं तदेवाक्षरं सोम्य विद्धि ॥ 3॥

Use the mighty weapon the bow, recommended by the Upanishads. Fix the arrow of meditation sharpened with constant worship. Draw it out with a mind absorbed (as in draw the mind from all other distractions) in the one and only idea of God. Now, hit the target which is the Indestructible Brahman.

प्रणवो धनुः शारो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते ।
अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत् तन्मयो भवेत् ॥ 4॥

Pranava, the symbol Om is the bow and the Self (Soul/ Jiva/ Atman) is the arrow and the target is the Brahman. One should become absorbed with It, as does the arrow with the target.

यस्मिन् द्यौः पृथिवी चांतरिक्षमोतं
मनः सह प्राणैश्च सर्वैः ।
तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो
विमुंचथामृतस्यैष सेतुः ॥ 5॥

The Self (antaratma) is one on whom everything; the Heaven, Earth, Sky, Mind , Prana and Organs are linked. So, give up all vain talks. (Concentrate on) this bridge (sethu) to immortality (amrtsaya).

अरा इव रथनाभौ संहता यत्र नाड्यः ।
स एषोऽंतश्चरते बहुधा जायमानः ।
ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानं स्वस्ति वः
पाराय तमसः परस्तात् ॥ 6॥

The nerves converge at the Atman (that lives) in the centre of the heart reflecting the moods of the mind. Exactly like the spokes meet at the hub of a wheel. Meditate on the Self thus with the help of Om. May you surmount all obstacles in your journey beyond darkness.

This Universe is a play of Brahman. The Brahman within called Atman enlivens us from the heart. When we rid ourselves of ignorance, egotism, we undo the knots of the heart and realize Atman. Thus we merge into the Brahman as soon as our Prarabhda karma (karmic fruits for current life) is worked out. Sanchita karma (stored for next life) and Agami karma (stored for future lives) dissipate on Self/Atman Realization.

यः सर्वज्ञः सर्वविद् यस्यैष महिमा भुवि ।
दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः ॥

मनोमयः प्राणशरीरनेता
प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदयं सन्निधाय ।
तद् विज्ञानेन परिपश्यंति धीरा
आनंदरूपममृतं यद् विभाति ॥ 7॥

The Omniscient, all-knowing Atman (present in the individual and collective consciousness) whose glory is manifest in the universe, lives within the sky of the luminous city of the Brahman. He is (perceptible in) the form of mind, is the controller of the vital forces and the body. From his seat in the heart, He dwells within the gross body. Through the knowledge of him, the wise can attain the luminous joy of being imperishable

भिद्यते हृदयग्रंथिश्छिद्यंते सर्वसंशयाः ।
क्षीयंते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे ॥ 8॥

The Hridayagranti (knots of the heart) is undone, when the Atman that is both high and low (cause and the effect) is seen. Now, the doubts resolved and the action (karma and its fruits are dissipated)

हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम् ।
तच्छुभ्रं ज्योतिषं ज्योतिस्तद् यदात्मविदो विदुः ॥ 9॥

The flawless transcendental brahman rests within the luminous sheath (hiranmaye kosha) All the ones with the knowledge of Self know that it is Pure and that it is the Light of all lights.

न तत्र सूर्यो भाति न चंद्रतारकं
नेमा विद्युतो भांति कुतोऽयमग्निः ।
तमेव भांतमनुभाति सर्वं
तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ 10॥

Neither the sun nor the moon shine there, nor do the flashes of lightning. Then how is it that this light shines so brightly. (not only this) by His light everything else shines as he does also brightly and diversely.

ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्ताद् ब्रह्म पश्चाद् ब्रह्म दक्षिणतश्चोत्तरेण ।
अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतं ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम् ॥ 11॥

Everything that we see in the front, back, right, left, above and below is nothing but the immortal Brahman. This whole world is nothing but Brahman, the highest.

That is to say, everything that we see in the shape of names and forms as modified by Maya is nothing but Brahman. The idea of a non- brahman world is a delusion like the idea of a snake (in the dark) that is actually just a rope

॥ इति मुंडकोपनिषदि द्वितीयमुंडके द्वितीयः खंडः ॥

Browse Related Categories:

• वेद मंत्राः (74)
  • गणपति प्रार्थन घनपाठः
  • गायत्री मंत्रं घनपाठः
  • श्री रुद्रं लघुन्यासम्
  • श्री रुद्रं नमकम्
  • श्री रुद्रं - चमकप्रश्नः
  • पुरुष सूक्तम्
  • श्री सूक्तम्
  • दुर्गा सूक्तम्
  • नारायण सूक्तम्
  • मंत्र पुष्पम्
  • शांति मंत्रम् (दश शांतयः)
  • नित्य संध्या वंदनम् (कृष्ण यजुर्वेदीय)
  • श्री गणपति अथर्व षीर्षम् (गणपत्यथर्वषीर्षोपनिषत्)
  • ईशावास्योपनिषद् (ईशोपनिषद्)
  • नक्षत्र सूक्तम् (नक्षत्रेष्टि)
  • मन्यु सूक्तम्
  • मेधा सूक्तम्
  • विष्णु सूक्तम्
  • शिव पंचामृत स्नानाभिषेकम्
  • यज्ञोपवीत धारण
  • सर्व देवता गायत्री मंत्राः
  • तैत्तिरीय उपनिषद् - शीक्षावल्ली
  • तैत्तिरीय उपनिषद् - आनंदवल्ली
  • तैत्तिरीय उपनिषद् - भृगुवल्ली
  • भू सूक्तम्
  • नवग्रह सूक्तम्
  • महानारायण उपनिषद्
  • अरुणप्रश्नः
  • श्री महान्यासम्
  • सरस्वती सूक्तम्
  • भाग्य सूक्तम्
  • पवमान सूक्तम्
  • नासदीय सूक्तम्
  • नवग्रह सूक्तम्
  • पितृ सूक्तम्
  • रात्रि सूक्तम्
  • सर्प सूक्तम्
  • हिरण्य गर्भ सूक्तम्
  • सानुस्वार प्रश्न (सुन्नाल पन्नम्)
  • गो सूक्तम्
  • त्रिसुपर्णम्
  • चित्ति पन्नम्
  • अघमर्षण सूक्तम्
  • केन उपनिषद् - प्रथमः खंडः
  • केन उपनिषद् - द्वितीयः खंडः
  • केन उपनिषद् - तृतीयः खंडः
  • केन उपनिषद् - चतुर्थः खंडः
  • मुंडक उपनिषद् - प्रथम मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - प्रथम मुंडक, द्वितीय कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - द्वितीय मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - द्वितीय मुंडक, द्वितीय कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - तृतीय मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - तृतीय मुंडक, द्वितीय कांडः
  • नारायण उपनिषद्
  • विश्वकर्म सूक्तम्
  • श्री देव्यथर्वशीर्षम्
  • दुर्वा सूक्तम् (महानारायण उपनिषद्)
  • मृत्तिका सूक्तम् (महानारायण उपनिषद्)
  • श्री दुर्गा अथर्वशीर्षम्
  • अग्नि सूक्तम् (ऋग्वेद)
  • क्रिमि संहारक सूक्तम् (यजुर्वेद)
  • नीला सूक्तम्
  • वेद आशीर्वचनम्
  • वेद स्वस्ति वाचनम्
  • ऐकमत्य सूक्तम् (ऋग्वेद)
  • आयुष्य सूक्तम्
  • श्रद्धा सूक्तम्
  • श्री गणेश (गणपति) सूक्तम् (ऋग्वेद)
  • शिवोपासन मंत्राः
  • शांति पंचकम्
  • शुक्ल यजुर्वेद संध्यावंदनम्
  • मांडूक्य उपनिषद्
  • ऋग्वेद संध्यावंदनम्
  • एकात्मता स्तोत्रम्
• उपनिषदः (21)
  • ईशावास्योपनिषद् (ईशोपनिषद्)
  • शिवसंकल्पोपनिषत् (शिव संकल्पमस्तु)
  • तैत्तिरीय उपनिषद् - शीक्षावल्ली
  • तैत्तिरीय उपनिषद् - आनंदवल्ली
  • तैत्तिरीय उपनिषद् - भृगुवल्ली
  • महानारायण उपनिषद्
  • केन उपनिषद् - प्रथमः खंडः
  • केन उपनिषद् - द्वितीयः खंडः
  • केन उपनिषद् - तृतीयः खंडः
  • केन उपनिषद् - चतुर्थः खंडः
  • मुंडक उपनिषद् - प्रथम मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - प्रथम मुंडक, द्वितीय कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - द्वितीय मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - द्वितीय मुंडक, द्वितीय कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - तृतीय मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - तृतीय मुंडक, द्वितीय कांडः
  • नारायण उपनिषद्
  • चाक्षुषोपनिषद् (चक्षुष्मती विद्या)
  • अपराध क्षमापण स्तोत्रम्
  • श्री सूर्योपनिषद्
  • मांडूक्य उपनिषद्
• मुंडक उपनिषद् (6)
  • मुंडक उपनिषद् - प्रथम मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - प्रथम मुंडक, द्वितीय कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - द्वितीय मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - द्वितीय मुंडक, द्वितीय कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - तृतीय मुंडक, प्रथम कांडः
  • मुंडक उपनिषद् - तृतीय मुंडक, द्वितीय कांडः