॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરનીતિવાક્યે ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
જાગ્રતો દહ્યમાનસ્ય યત્કાર્યમનુપશ્યસિ ।
તદ્બ્રૂહિ ત્વં હિ નસ્તાત ધર્માર્થકુશલઃ શુચિઃ ॥ 1॥
ત્વં માં યથાવદ્વિદુર પ્રશાધિ
પ્રજ્ઞા પૂર્વં સર્વમજાતશત્રોઃ ।
યન્મન્યસે પથ્યમદીનસત્ત્વ
શ્રેયઃ કરં બ્રૂહિ તદ્વૈ કુરૂણામ્ ॥ 2॥
પાપાશંગી પાપમેવ નૌપશ્યન્
પૃચ્છામિ ત્વાં વ્યાકુલેનાત્મનાહમ્ ।
કવે તન્મે બ્રૂહિ સર્વં યથાવન્
મનીષિતં સર્વમજાતશત્રોઃ ॥ 3॥
વિદુર ઉવાચ ।
શુભં વા યદિ વા પાપં દ્વેષ્યં વા યદિ વા પ્રિયમ્ ।
અપૃષ્ટસ્તસ્ય તદ્બ્રૂયાદ્યસ્ય નેચ્છેત્પરાભવમ્ ॥ 4॥
તસ્માદ્વક્ષ્યામિ તે રાજન્ભવમિચ્છન્કુરૂન્પ્રતિ ।
વચઃ શ્રેયઃ કરં ધર્મ્યં બ્રુવતસ્તન્નિબોધ મે ॥ 5॥
About Projects
મિથ્યોપેતાનિ કર્માણિ સિધ્યેયુર્યાનિ ભારત ।
અનુપાય પ્રયુક્તાનિ મા સ્મ તેષુ મનઃ કૃથાઃ ॥ 6॥
તથૈવ યોગવિહિતં ન સિધ્યેત્કર્મ યન્નૃપ ।
ઉપાયયુક્તં મેધાવી ન તત્ર ગ્લપયેન્મનઃ ॥ 7॥
Do not ever set your mind upon means of success that are unjust and improper. An intelligent person should not grieve if any project does not succeed inspite of the application of fair and proper means.
અનુબંધાનવેક્ષેત સાનુબંધેષુ કર્મસુ ।
સંપ્રધાર્ય ચ કુર્વીત ન વેગેન સમાચરેત્ ॥ 8॥
Before one engages in an act, one should consider the competence of the agent, the nature of the act itself, and its purpose, for all acts are dependent on these. Prior consideration is required and impulsive action is to be avoided.
અનુબંધં ચ સંપ્રેક્ષ્ય વિપાકાંશ્ચૈવ કર્મણામ્ ।
ઉત્થાનમાત્મનશ્ચૈવ ધીરઃ કુર્વીત વા ન વા ॥ 9॥
A wise person should reflect well before embarking on a new project, considering one's own ability, the nature of the work, and the all the consequence also of success [and failure] — thereafter one should either proceed or not.
યઃ પ્રમાણં ન જાનાતિ સ્થાને વૃદ્ધૌ તથા ક્ષયે ।
કોશે જનપદે દંડે ન સ રાજ્યાવતિષ્ઠતે ॥ 10॥
The executive who doesn't know the proportion or measure as regards territory, gain and loss, financial and human resources, and the skilful application of sanctions, cannot retain the business empire for very long.
યસ્ત્વેતાનિ પ્રમાણાનિ યથોક્તાન્યનુપશ્યતિ ।
યુક્તો ધર્માર્થયોર્જ્ઞાને સ રાજ્યમધિગચ્છતિ ॥ 11॥
One on the other hand, who is fully informed and acquainted with the measures of these as prescribed in treatises [on economics], being well educated in the knowledge of Dharma and wealth-creation, can retain the business empire.
ન રાજ્યં પ્રાપ્તમિત્યેવ વર્તિતવ્યમસાંપ્રતમ્ ।
શ્રિયં હ્યવિનયો હંતિ જરા રૂપમિવોત્તમમ્ ॥ 12॥
ભક્ષ્યોત્તમ પ્રતિચ્છન્નં મત્સ્યો બડિશમાયસમ્ ।
રૂપાભિપાતી ગ્રસતે નાનુબંધમવેક્ષતે ॥ 13॥
યચ્છક્યં ગ્રસિતું ગ્રસ્યં ગ્રસ્તં પરિણમેચ્ચ યત્ ।
હિતં ચ પરિણામે યત્તદદ્યં ભૂતિમિચ્છતા ॥ 14॥
વનસ્પતેરપક્વાનિ ફલાનિ પ્રચિનોતિ યઃ ।
સ નાપ્નોતિ રસં તેભ્યો બીજં ચાસ્ય વિનશ્યતિ ॥ 15॥
યસ્તુ પક્વમુપાદત્તે કાલે પરિણતં ફલમ્ ।
ફલાદ્રસં સ લભતે બીજાચ્ચૈવ ફલં પુનઃ ॥ 16॥
યથા મધુ સમાદત્તે રક્ષન્પુષ્પાણિ ષટ્પદઃ ।
તદ્વદર્થાન્મનુષ્યેભ્ય આદદ્યાદવિહિંસયા ॥ 17॥
પુષ્પં પુષ્પં વિચિન્વીત મૂલચ્છેદં ન કારયેત્ ।
માલાકાર ઇવારામે ન યથાંગારકારકઃ ॥ 18॥
કિં નુ મે સ્યાદિદં કૃત્વા કિં નુ મે સ્યાદકુર્વતઃ ।
ઇતિ કર્માણિ સંચિંત્ય કુર્યાદ્વા પુરુષો ન વા ॥ 19॥
અનારભ્યા ભવંત્યર્થાઃ કે ચિન્નિત્યં તથાગતાઃ ।
કૃતઃ પુરુષકારોઽપિ ભવેદ્યેષુ નિરર્થકઃ ॥ 20॥
કાંશ્ચિદર્થાન્નરઃ પ્રાજ્ઞો લભુ મૂલાન્મહાફલાન્ ।
ક્ષિપ્રમારભતે કર્તું ન વિઘ્નયતિ તાદૃશાન્ ॥ 21॥
ઋજુ પશ્યતિ યઃ સર્વં ચક્ષુષાનુપિબન્નિવ ।
આસીનમપિ તૂષ્ણીકમનુરજ્યંતિ તં પ્રજાઃ ॥ 22॥
ચક્ષુષા મનસા વાચા કર્મણા ચ ચતુર્વિધમ્ ।
પ્રસાદયતિ લોકં યસ્તં લોકોઽનુપ્રસીદતિ ॥ 23॥
યસ્માત્ત્રસ્યંતિ ભૂતાનિ મૃગવ્યાધાન્મૃગા ઇવ ।
સાગરાંતામપિ મહીં લબ્ધ્વા સ પરિહીયતે ॥ 24॥
પિતૃપૈતામહં રાજ્યં પ્રાપ્તવાન્સ્વેન તેજસા ।
વાયુરભ્રમિવાસાદ્ય ભ્રંશયત્યનયે સ્થિતઃ ॥ 25॥
ધર્મમાચરતો રાજ્ઞઃ સદ્ભિશ્ચરિતમાદિતઃ ।
વસુધા વસુસંપૂર્ણા વર્ધતે ભૂતિવર્ધની ॥ 26॥
અથ સંત્યજતો ધર્મમધર્મં ચાનુતિષ્ઠતઃ ।
પ્રતિસંવેષ્ટતે ભૂમિરગ્નૌ ચર્માહિતં યથા ॥ 27॥
ય એવ યત્નઃ ક્રિયતે પ્રર રાષ્ટ્રાવમર્દને ।
સ એવ યત્નઃ કર્તવ્યઃ સ્વરાષ્ટ્ર પરિપાલને ॥ 28॥
ધર્મેણ રાજ્યં વિંદેત ધર્મેણ પરિપાલયેત્ ।
ધર્મમૂલાં શ્રિયં પ્રાપ્ય ન જહાતિ ન હીયતે ॥ 29॥
અપ્યુન્મત્તાત્પ્રલપતો બાલાચ્ચ પરિસર્પતઃ ।
સર્વતઃ સારમાદદ્યાદશ્મભ્ય ઇવ કાંચનમ્ ॥ 30॥
સુવ્યાહૃતાનિ સુધિયાં સુકૃતાનિ તતસ્તતઃ ।
સંચિન્વંધીર આસીત શિલા હારી શિલં યથા ॥ 31॥
ગંધેન ગાવઃ પશ્યંતિ વેદૈઃ પશ્યંતિ બ્રાહ્મણાઃ ।
ચારૈઃ પશ્યંતિ રાજાનશ્ચક્ષુર્ભ્યામિતરે જનાઃ ॥ 32॥
ભૂયાંસં લભતે ક્લેશં યા ગૌર્ભવતિ દુર્દુહા ।
અથ યા સુદુહા રાજન્નૈવ તાં વિનયંત્યપિ ॥ 33॥
યદતપ્તં પ્રણમતિ ન તત્સંતાપયંત્યપિ ।
યચ્ચ સ્વયં નતં દારુ ન તત્સન્નામયંત્યપિ ॥ 34॥
એતયોપમયા ધીરઃ સન્નમેત બલીયસે ।
ઇંદ્રાય સ પ્રણમતે નમતે યો બલીયસે ॥ 35॥
પર્જન્યનાથાઃ પશવો રાજાનો મિત્ર બાંધવાઃ ।
પતયો બાંધવાઃ સ્ત્રીણાં બ્રાહ્મણા વેદ બાંધવાઃ ॥ 36॥
સત્યેન રક્ષ્યતે ધર્મો વિદ્યા યોગેન રક્ષ્યતે ।
મૃજયા રક્ષ્યતે રૂપં કુલં વૃત્તેન રક્ષ્યતે ॥ 37॥
માનેન રક્ષ્યતે ધાન્યમશ્વાન્રક્ષ્યત્યનુક્રમઃ ।
અભીક્ષ્ણદર્શનાદ્ગાવઃ સ્ત્રિયો રક્ષ્યાઃ કુચેલતઃ ॥ 38॥
ન કુલં વૃત્તિ હીનસ્ય પ્રમાણમિતિ મે મતિઃ ।
અંત્યેષ્વપિ હિ જાતાનાં વૃત્તમેવ વિશિષ્યતે ॥ 39॥
ય ઈર્ષ્યુઃ પરવિત્તેષુ રૂપે વીર્યે કુલાન્વયે ।
સુખે સૌભાગ્યસત્કારે તસ્ય વ્યાધિરનંતકઃ ॥ 40॥
અકાર્ય કરણાદ્ભીતઃ કાર્યાણાં ચ વિવર્જનાત્ ।
અકાલે મંત્રભેદાચ્ચ યેન માદ્યેન્ન તત્પિબેત્ ॥ 41॥
વિદ્યામદો ધનમદસ્તૃતીયોઽભિજનો મદઃ ।
એતે મદાવલિપ્તાનામેત એવ સતાં દમાઃ ॥ 42॥
અસંતોઽભ્યર્થિતાઃ સદ્ભિઃ કિં ચિત્કાર્યં કદા ચન ।
મન્યંતે સંતમાત્માનમસંતમપિ વિશ્રુતમ્ ॥ 43॥
ગતિરાત્મવતાં સંતઃ સંત એવ સતાં ગતિઃ ।
અસતાં ચ ગતિઃ સંતો ન ત્વસંતઃ સતાં ગતિઃ ॥ 44॥
જિતા સભા વસ્ત્રવતા સમાશા ગોમતા જિતા ।
અધ્વા જિતો યાનવતા સર્વં શીલવતા જિતમ્ ॥ 45॥
શીલં પ્રધાનં પુરુષે તદ્યસ્યેહ પ્રણશ્યતિ ।
ન તસ્ય જીવિતેનાર્થો ન ધનેન ન બંધુભિઃ ॥ 46॥
આઢ્યાનાં માંસપરમં મધ્યાનાં ગોરસોત્તરમ્ ।
લવણોત્તરં દરિદ્રાણાં ભોજનં ભરતર્ષભ ॥ 47॥
સંપન્નતરમેવાન્નં દરિદ્રા ભુંજતે સદા ।
ક્ષુત્સ્વાદુતાં જનયતિ સા ચાઢ્યેષુ સુદુર્લભા ॥ 48॥
પ્રાયેણ શ્રીમતાં લોકે ભોક્તું શક્તિર્ન વિદ્યતે ।
દરિદ્રાણાં તુ રાજેંદ્ર અપિ કાષ્ઠં હિ જીર્યતે ॥ 49॥
અવૃત્તિર્ભયમંત્યાનાં મધ્યાનાં મરણાદ્ભયમ્ ।
ઉત્તમાનાં તુ મર્ત્યાનામવમાનાત્પરં ભયમ્ ॥ 50॥
ઐશ્વર્યમદપાપિષ્ઠા મદાઃ પાનમદાદયઃ ।
ઐશ્વર્યમદમત્તો હિ નાપતિત્વા વિબુધ્યતે ॥ 51॥
ઇંદ્રિયૌરિંદ્રિયાર્થેષુ વર્તમાનૈરનિગ્રહૈઃ ।
તૈરયં તાપ્યતે લોકો નક્ષત્રાણિ ગ્રહૈરિવ ॥ 52॥
યો જિતઃ પંચવર્ગેણ સહજેનાત્મ કર્શિના ।
આપદસ્તસ્ય વર્ધંતે શુક્લપક્ષ ઇવોડુરાડ્ ॥ 53॥
અવિજિત્ય ય આત્માનમમાત્યાન્વિજિગીષતે ।
અમિત્રાન્વાજિતામાત્યઃ સોઽવશઃ પરિહીયતે ॥ 54॥
આત્માનમેવ પ્રથમં દેશરૂપેણ યો જયેત્ ।
તતોઽમાત્યાનમિત્રાંશ્ચ ન મોઘં વિજિગીષતે ॥ 55॥
વશ્યેંદ્રિયં જિતામાત્યં ધૃતદંડં વિકારિષુ ।
પરીક્ષ્ય કારિણં ધીરમત્યંતં શ્રીર્નિષેવતે ॥ 56॥
રથઃ શરીરં પુરુષસ્ય રાજન્
નાત્મા નિયંતેંદ્રિયાણ્યસ્ય ચાશ્વાઃ ।
તૈરપ્રમત્તઃ કુશલઃ સદશ્વૈર્
દાંતૈઃ સુખં યાતિ રથીવ ધીરઃ ॥ 57॥
એતાન્યનિગૃહીતાનિ વ્યાપાદયિતુમપ્યલમ્ ।
અવિધેયા ઇવાદાંતા હયાઃ પથિ કુસારથિમ્ ॥ 58॥
અનર્થમર્થતઃ પશ્યન્નર્તં ચૈવાપ્યનર્થતઃ ।
ઇંદ્રિયૈઃ પ્રસૃતો બાલઃ સુદુઃખં મન્યતે સુખમ્ ॥ 59॥
ધર્માર્થૌ યઃ પરિત્યજ્ય સ્યાદિંદ્રિયવશાનુગઃ ।
શ્રીપ્રાણધનદારેભ્ય ક્ષિપ્રં સ પરિહીયતે ॥ 60॥
અર્થાનામીશ્વરો યઃ સ્યાદિંદ્રિયાણામનીશ્વરઃ ।
ઇંદ્રિયાણામનૈશ્વર્યાદૈશ્વર્યાદ્ભ્રશ્યતે હિ સઃ ॥ 61॥
આત્મનાત્માનમન્વિચ્છેન્મનો બુદ્ધીંદ્રિયૈર્યતૈઃ ।
આત્મૈવ હ્યાત્મનો બંધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ ॥ 62॥
ક્ષુદ્રાક્ષેણેવ જાલેન ઝષાવપિહિતાવુભૌ ।
કામશ્ચ રાજન્ક્રોધશ્ચ તૌ પ્રાજ્ઞાનં વિલુંપતઃ ॥ 63॥
સમવેક્ષ્યેહ ધર્માર્થૌ સંભારાન્યોઽધિગચ્છતિ ।
સ વૈ સંભૃત સંભારઃ સતતં સુખમેધતે ॥ 64॥
યઃ પંચાભ્યંતરાઞ્શત્રૂનવિજિત્ય મતિક્ષયાન્ ।
જિગીષતિ રિપૂનન્યાન્રિપવોઽભિભવંતિ તમ્ ॥ 65॥
દૃશ્યંતે હિ દુરાત્માનો વધ્યમાનાઃ સ્વકર્મ ભિઃ ।
ઇંદ્રિયાણામનીશત્વાદ્રાજાનો રાજ્યવિભ્રમૈઃ ॥ 66॥
અસંત્યાગાત્પાપકૃતામપાપાંસ્
તુલ્યો દંડઃ સ્પૃશતે મિશ્રભાવાત્ ।
શુષ્કેણાર્દ્રં દહ્યતે મિશ્રભાવાત્
તસ્માત્પાપૈઃ સહ સંધિં ન કુર્યાત્ ॥ 67॥
નિજાનુત્પતતઃ શત્રૂન્પંચ પંચ પ્રયોજનાન્ ।
યો મોહાન્ન નિઘૃહ્ણાતિ તમાપદ્ગ્રસતે નરમ્ ॥ 68॥
અનસૂયાર્જવં શૌચં સંતોષઃ પ્રિયવાદિતા ।
દમઃ સત્યમનાયાસો ન ભવંતિ દુરાત્મનામ્ ॥ 69॥
આત્મજ્ઞાનમનાયાસસ્તિતિક્ષા ધર્મનિત્યતા ।
વાક્ચૈવ ગુપ્તા દાનં ચ નૈતાન્યંત્યેષુ ભારત ॥ 70॥
આક્રોશ પરિવાદાભ્યાં વિહિંસંત્યબુધા બુધાન્ ।
વક્તા પાપમુપાદત્તે ક્ષમમાણો વિમુચ્યતે ॥ 71॥
હિંસા બલમસાધૂનાં રાજ્ઞાં દંડવિધિર્બલમ્ ।
શુશ્રૂષા તુ બલં સ્ત્રીણાં ક્ષમાગુણવતાં બલમ્ ॥ 72॥
વાક્સંયમો હિ નૃપતે સુદુષ્કરતમો મતઃ ।
અર્થવચ્ચ વિચિત્રં ચ ન શક્યં બહુભાષિતુમ્ ॥ 73॥
અભ્યાવહતિ કલ્યાણં વિવિધા વાક્સુભાષિતા ।
સૈવ દુર્ભાષિતા રાજન્નનર્થાયોપપદ્યતે ॥ 74॥
સંરોહતિ શરૈર્વિદ્ધં વનં પરશુના હતમ્ ।
વાચા દુરુક્તં બીભત્સં ન સંરોહતિ વાક્ક્ષતમ્ ॥ 75॥
કર્ણિનાલીકનારાચા નિર્હરંતિ શરીરતઃ ।
વાક્ષલ્યસ્તુ ન નિર્હર્તું શક્યો હૃદિ શયો હિ સઃ ॥ 76॥
વાક્સાયકા વદનાન્નિષ્પતંતિ
યૈરાહતઃ શોચતિ રત્ર્યહાનિ ।
પરસ્ય નામર્મસુ તે પતંતિ
તાન્પંડિતો નાવસૃજેત્પરેષુ ॥ 77॥
યસ્મૈ દેવાઃ પ્રયચ્છંતિ પુરુષાય પરાભવમ્ ।
બુદ્ધિં તસ્યાપકર્ષંતિ સોઽપાચીનાનિ પશ્યતિ ॥ 78॥
બુદ્ધૌ કલુષ ભૂતાયાં વિનાશે પ્રત્યુપસ્થિતે ।
અનયો નયસંકાશો હૃદયાન્નાપસર્પતિ ॥ 79॥
સેયં બુદ્ધિઃ પરીતા તે પુત્રાણાં તવ ભારત ।
પાંડવાનાં વિરોધેન ન ચૈનાં અવબુધ્યસે ॥ 80॥
રાજા લક્ષણસંપન્નસ્ત્રૈલોક્યસ્યાપિ યો ભવેત્ ।
શિષ્યસ્તે શાસિતા સોઽસ્તુ ધૃતરાષ્ટ્ર યુધિષ્ઠિરઃ ॥ 81॥
અતીવ સર્વાન્પુત્રાંસ્તે ભાગધેય પુરસ્કૃતઃ ।
તેજસા પ્રજ્ઞયા ચૈવ યુક્તો ધર્માર્થતત્ત્વવિત્ ॥ 82॥
આનૃશંસ્યાદનુક્રોશાદ્યોઽસૌ ધર્મભૃતાં વરઃ ।
ગૌરવાત્તવ રાજેંદ્ર બહૂન્ક્લેશાંસ્તિતિક્ષતિ ॥ 83॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરનીતિવાક્યે ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 34॥
Browse Related Categories:
