॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
વિદુર ઉવાચ ।
ઊર્ધ્વં પ્રાણા હ્યુત્ક્રામંતિ યૂનઃ સ્થવિર આયતિ ।
પ્રત્યુત્થાનાભિવાદાભ્યાં પુનસ્તાન્પતિપદ્યતે ॥ 1॥
પીઠં દત્ત્વા સાધવેઽભ્યાગતાય
આનીયાપઃ પરિનિર્ણિજ્ય પાદૌ ।
સુખં પૃષ્ટ્વા પ્રતિવેદ્યાત્મ સંસ્થં
તતો દદ્યાદન્નમવેક્ષ્ય ધીરઃ ॥ 2॥
યસ્યોદકં મધુપર્કં ચ ગાં ચ
ન મંત્રવિત્પ્રતિગૃહ્ણાતિ ગેહે ।
લોભાદ્ભયાદર્થકાર્પણ્યતો વા
તસ્યાનર્થં જીવિતમાહુરાર્યાઃ ॥ 3॥
ચિકિત્સકઃ શક્ય કર્તાવકીર્ણી
સ્તેનઃ ક્રૂરો મદ્યપો ભ્રૂણહા ચ ।
સેનાજીવી શ્રુતિવિક્રાયકશ્ ચ
ભૃશં પ્રિયોઽપ્યતિથિર્નોદકાર્હઃ ॥ 4॥
અવિક્રેયં લવણં પક્વમન્નં દધિ
ક્ષીરં મધુ તૈલં ઘૃતં ચ ।
તિલા માંસં મૂલફલાનિ શાકં
રક્તં વાસઃ સર્વગંધા ગુડશ્ ચ ॥ 5॥
અરોષણો યઃ સમલોષ્ટ કાંચનઃ
પ્રહીણ શોકો ગતસંધિ વિગ્રહઃ ।
નિંદા પ્રશંસોપરતઃ પ્રિયાપ્રિયે
ચરન્નુદાસીનવદેષ ભિક્ષુકઃ ॥ 6॥
નીવાર મૂલેંગુદ શાકવૃત્તિઃ
સુસંયતાત્માગ્નિકાર્યેષ્વચોદ્યઃ ।
વને વસન્નતિથિષ્વપ્રમત્તો
ધુરંધરઃ પુણ્યકૃદેષ તાપસઃ ॥ 7॥
અપકૃત્વા બુદ્ધિમતો દૂરસ્થોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્ ।
દીર્ઘૌ બુદ્ધિમતો બાહૂ યાભ્યાં હિંસતિ હિંસિતઃ ॥ 8॥
ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્ ।
વિશ્વાસાદ્ભયમુત્પન્નં મૂલાન્યપિ નિકૃંતતિ ॥ 9॥
અનીર્ષ્યુર્ગુપ્તદારઃ સ્યાત્સંવિભાગી પ્રિયંવદઃ ।
શ્લક્ષ્ણો મધુરવાક્સ્ત્રીણાં ન ચાસાં વશગો ભવેત્ ॥ 10॥
પૂજનીયા મહાભાગાઃ પુણ્યાશ્ચ ગૃહદીપ્તયઃ ।
સ્ત્રિયઃ શ્રિયો ગૃહસ્યોક્તાસ્તસ્માદ્રક્ષ્યા વિશેષતઃ ॥ 11॥
પિતુરંતઃપુરં દદ્યાન્માતુર્દદ્યાન્મહાનસમ્ ।
ગોષુ ચાત્મસમં દદ્યાત્સ્વયમેવ કૃષિં વ્રજેત્ ।
ભૃત્યૈર્વણિજ્યાચારં ચ પુત્રૈઃ સેવેત બ્રાહ્મણાન્ ॥ 12॥
અદ્ભ્યોઽગ્નિર્બ્રહ્મતઃ ક્ષત્રમશ્મનો લોહમુત્થિતમ્ ।
તેષાં સર્વત્રગં તેજઃ સ્વાસુ યોનિષુ શામ્યતિ ॥ 13॥
નિત્યં સંતઃ કુલે જાતાઃ પાવકોપમ તેજસઃ ।
ક્ષમાવંતો નિરાકારાઃ કાષ્ઠેઽગ્નિરિવ શેરતે ॥ 14॥
યસ્ય મંત્રં ન જાનંતિ બાહ્યાશ્ચાભ્યંતરાશ્ ચ યે ।
સ રાજા સર્વતશ્ચક્ષુશ્ચિરમૈશ્વર્યમશ્નુતે ॥ 15॥
કરિષ્યન્ન પ્રભાષેત કૃતાન્યેવ ચ દર્શયેત્ ।
ધર્મકામાર્થ કાર્યાણિ તથા મંત્રો ન ભિદ્યતે ॥ 16॥
One should never speak of what one intends to do in respect of virtue, profit and pleasure, let it not be revealed till it is done. Don't let your counsels be divulged to others.
ગિરિપૃષ્ઠમુપારુહ્ય પ્રાસાદં વા રહોગતઃ ।
અરણ્યે નિઃશલાકે વા તત્ર મંત્રો વિધીયતે ॥ 17॥
નાસુહૃત્પરમં મંત્રં ભારતાર્હતિ વેદિતુમ્ ।
અપંડિતો વાપિ સુહૃત્પંડિતો વાપ્યનાત્મવાન્ ।
અમાત્યે હ્યર્થલિપ્સા ચ મંત્રરક્ષણમેવ ચ ॥ 18॥
કૃતાનિ સર્વકાર્યાણિ યસ્ય વા પાર્ષદા વિદુઃ ।
ગૂઢમંત્રસ્ય નૃપતેસ્તસ્ય સિદ્ધિરસંશયમ્ ॥ 19॥
અપ્રશસ્તાનિ કર્માણિ યો મોહાદનુતિષ્ઠતિ ।
સ તેષાં વિપરિભ્રંશે ભ્રશ્યતે જીવિતાદપિ ॥ 20॥
કર્મણાં તુ પ્રશસ્તાનામનુષ્ઠાનં સુખાવહમ્ ।
તેષામેવાનનુષ્ઠાનં પશ્ચાત્તાપકરં મહત્ ॥ 21॥
સ્થાનવૃદ્ધ ક્ષયજ્ઞસ્ય ષાડ્ગુણ્ય વિદિતાત્મનઃ ।
અનવજ્ઞાત શીલસ્ય સ્વાધીના પૃથિવી નૃપ ॥ 22॥
અમોઘક્રોધહર્ષસ્ય સ્વયં કૃત્યાન્વવેક્ષિણઃ ।
આત્મપ્રત્યય કોશસ્ય વસુધેયં વસુંધરા ॥ 23॥
નામમાત્રેણ તુષ્યેત છત્રેણ ચ મહીપતિઃ ।
ભૃત્યેભ્યો વિસૃજેદર્થાન્નૈકઃ સર્વહરો ભવેત્ ॥ 24॥
બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણં વેદ ભર્તા વેદ સ્ત્રિયં તથા ।
અમાત્યં નૃપતિર્વેદ રાજા રાજાનમેવ ચ ॥ 25॥
ન શત્રુરંકમાપન્નો મોક્તવ્યો વધ્યતાં ગતઃ ।
અહતાદ્ધિ ભયં તસ્માજ્જાયતે નચિરાદિવ ॥ 26॥
દૈવતેષુ ચ યત્નેન રાજસુ બ્રાહ્મણેષુ ચ ।
નિયંતવ્યઃ સદા ક્રોધો વૃદ્ધબાલાતુરેષુ ચ ॥ 27॥
નિરર્થં કલહં પ્રાજ્ઞો વર્જયેન્મૂઢ સેવિતમ્ ।
કીર્તિં ચ લભતે લોકે ન ચાનર્થેન યુજ્યતે ॥ 28॥
પ્રસાદો નિષ્ફલો યસ્ય ક્રોધશ્ચાપિ નિરર્થકઃ ।
ન તં ભર્તારમિચ્છંતિ ષંઢં પતિમિવ સ્ત્રિયઃ ॥ 29॥
ન બુદ્ધિર્ધનલાભાય ન જાડ્યમસમૃદ્ધયે ।
લોકપર્યાય વૃત્તાંતં પ્રાજ્ઞો જાનાતિ નેતરઃ ॥ 30॥
વિદ્યા શીલવયોવૃદ્ધાન્બુદ્ધિવૃદ્ધાંશ્ચ ભારત ।
ધનાભિજન વૃદ્ધાંશ્ચ નિત્યં મૂઢોઽવમન્યતે ॥ 31॥
અનાર્ય વૃત્તમપ્રાજ્ઞમસૂયકમધાર્મિકમ્ ।
અનર્થાઃ ક્ષિપ્રમાયાંતિ વાગ્દુષ્ટં ક્રોધનં તથા ॥ 32॥
અવિસંવાદનં દાનં સમયસ્યાવ્યતિક્રમઃ ।
આવર્તયંતિ ભૂતાનિ સમ્યક્પ્રણિહિતા ચ વાક્ ॥ 33॥
અવિસંવાદકો દક્ષઃ કૃતજ્ઞો મતિમાનૃજુઃ ।
અપિ સંક્ષીણ કોશોઽપિ લભતે પરિવારણમ્ ॥ 34॥
ધૃતિઃ શમો દમઃ શૌચં કારુણ્યં વાગનિષ્ઠુરા ।
મિત્રાણાં ચાનભિદ્રોહઃ સતૈતાઃ સમિધઃ શ્રિયઃ ॥ 35॥
અસંવિભાગી દુષ્ટાત્મા કૃતઘ્નો નિરપત્રપઃ ।
તાદૃઙ્નરાધમો લોકે વર્જનીયો નરાધિપ ॥ 36॥
ન સ રાત્રૌ સુખં શેતે સ સર્પ ઇવ વેશ્મનિ ।
યઃ કોપયતિ નિર્દોષં સ દોષોઽભ્યંતરં જનમ્ ॥ 37॥
યેષુ દુષ્ટેષુ દોષઃ સ્યાદ્યોગક્ષેમસ્ય ભારત ।
સદા પ્રસાદનં તેષાં દેવતાનામિવાચરેત્ ॥ 38॥
યેઽર્થાઃ સ્ત્રીષુ સમાસક્તાઃ પ્રથમોત્પતિતેષુ ચ ।
યે ચાનાર્ય સમાસક્તાઃ સર્વે તે સંશયં ગતાઃ ॥ 39॥
યત્ર સ્ત્રી યત્ર કિતવો યત્ર બાલોઽનુશાસ્તિ ચ ।
મજ્જંતિ તેઽવશા દેશા નદ્યામશ્મપ્લવા ઇવ ॥ 40॥
પ્રયોજનેષુ યે સક્તા ન વિશેષેષુ ભારત ।
તાનહં પંડિતાન્મન્યે વિશેષા હિ પ્રસંગિનઃ ॥ 41॥
યં પ્રશંસંતિ કિતવા યં પ્રશંસંતિ ચારણાઃ ।
યં પ્રશંસંતિ બંધક્યો ન સ જીવતિ માનવઃ ॥ 42॥
હિત્વા તાન્પરમેષ્વાસાન્પાંડવાનમિતૌજસઃ ।
આહિતં ભારતૈશ્વર્યં ત્વયા દુર્યોધને મહત્ ॥ 43॥
તં દ્રક્ષ્યસિ પરિભ્રષ્ટં તસ્માત્ત્વં નચિરાદિવ ।
ઐશ્વર્યમદસમ્મૂઢં બલિં લોકત્રયાદિવ ॥ 44॥
॥ ઇતિ શ્રીમહાભારતે ઉદ્યોગપર્વણિ પ્રજાગરપર્વણિ
વિદુરવાક્યે અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ 38॥
Browse Related Categories:
