ధ్యానం
వాసుదేవేంద్రయోగీంద్రం నత్వా జ్ఞానప్రదం గురుమ్ ।
ముముక్షూణాం హితార్థాయ తత్త్వబోధోభిధీయతే ॥
సాధనచతుష్టయసంపన్నాధికారిణాం మోక్షసాధనభూతం
తత్త్వవివేకప్రకారం వక్ష్యామః ।
సాధనచతుష్టయం
సాధనచతుష్టయం కిం ?
నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ।
ఇహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగః ।
శమాదిషట్కసంపత్తిః ।
ముముక్షుత్వం చేతి ।
నిత్యానిత్యవస్తువివేకః
నిత్యానిత్యవస్తువివేకః కః ?
నిత్యవస్త్వేకం బ్రహ్మ తద్వ్యతిరిక్తం సర్వమనిత్యమ్ ।
అయమేవ నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ।
విరాగః
విరాగః కః ?
ఇహస్వర్గభోగేషు ఇచ్ఛారాహిత్యమ్ ।
శమాదిసాధనసంపత్తిః
శమాదిసాధనసంపత్తిః కా ?
శమో దమ ఉపరమస్తితిక్షా శ్రద్ధా సమాధానం చ ఇతి ।శమః కః ?
మనోనిగ్రహః ।
దమః కః ?
చక్షురాదిబాహ్యేంద్రియనిగ్రహః ।
ఉపరమః కః ?
స్వధర్మానుష్ఠానమేవ ।
తితిక్షా కా ?
శీతోష్ణసుఖదుఃఖాదిసహిష్ణుత్వమ్ ।
శ్రద్ధా కీదృశీ ?
గురువేదాంతవాక్యాదిషు విశ్వాసః శ్రద్ధా ।
సమాధానం కిం ?
చిత్తైకాగ్రతా ।
ముముక్షుత్వం
ముముక్షుత్వం కిం ?
మోక్షో మే భూయాద్ ఇతి ఇచ్ఛా ।
ఏతత్ సాధనచతుష్టయమ్ ।
తతస్తత్త్వవివేకస్యాధికారిణో భవంతి ।
తత్త్వవివేకః
తత్త్వవివేకః కః ?
ఆత్మా సత్యం తదన్యత్ సర్వం మిథ్యేతి ।ఆత్మా కః ?
స్థూలసూక్ష్మకారణశరీరాద్వ్యతిరిక్తః పంచకోశాతీతః సన్
అవస్థాత్రయసాక్షీ సచ్చిదానందస్వరూపః సన్
యస్తిష్ఠతి స ఆత్మా ।
శరీరత్రయం (స్థూలశరీరం)
స్థూలశరీరం కిం ?
పంచీకృతపంచమహాభూతైః కృతం సత్కర్మజన్యం
సుఖదుఃఖాదిభోగాయతనం శరీరం
అస్తి జాయతే వర్ధతే విపరిణమతే అపక్షీయతే వినశ్యతీతి
షడ్వికారవదేతత్స్థూలశరీరమ్ ।
శరీరత్రయం (సూక్ష్మశరీరం)
సూక్ష్మశరీరం కిం ?
అపంచీకృతపంచమహాభూతైః కృతం సత్కర్మజన్యం
సుఖదుఃఖాదిభోగసాధనం
పంచజ్ఞానేంద్రియాణి పంచకర్మేంద్రియాణి పంచప్రాణాదయః
మనశ్చైకం బుద్ధిశ్చైకా
ఏవం సప్తదశాకలాభిః సహ యత్తిష్ఠతి తత్సూక్ష్మశరీరమ్ ।
జ్ఞానేంద్రియాణి
శ్రోత్రం త్వక్ చక్షుః రసనా ఘ్రాణం ఇతి పంచ జ్ఞానేంద్రియాణి ।
శ్రోత్రస్య దిగ్దేవతా ।
త్వచో వాయుః ।
చక్షుషః సూర్యః ।
రసనాయా వరుణః ।
ఘ్రాణస్య అశ్వినౌ ।
ఇతి జ్ఞానేంద్రియదేవతాః ।
శ్రోత్రస్య విషయః శబ్దగ్రహణమ్ ।
త్వచో విషయః స్పర్శగ్రహణమ్ ।
చక్షుషో విషయః రూపగ్రహణమ్ ।
రసనాయా విషయః రసగ్రహణమ్ ।
ఘ్రాణస్య విషయః గంధగ్రహణం ఇతి ।
పంచకర్మేంద్రియాణి
వాక్పాణిపాదపాయూపస్థానీతి పంచకర్మేంద్రియాణి ।
వాచో దేవతా వహ్నిః ।
హస్తయోరింద్రః ।
పాదయోర్విష్ణుః ।
పాయోర్మృత్యుః ।
ఉపస్థస్య ప్రజాపతిః ।
ఇతి కర్మేంద్రియదేవతాః ।
వాచో విషయః భాషణమ్ ।
పాణ్యోర్విషయః వస్తుగ్రహణమ్ ।
పాదయోర్విషయః గమనమ్ ।
పాయోర్విషయః మలత్యాగః ।
ఉపస్థస్య విషయః ఆనంద ఇతి ।
కారణశరీరం
కారణశరీరం కిం ?
అనిర్వాచ్యానాద్యవిద్యారూపం శరీరద్వయస్య కారణమాత్రం
సత్స్వరూపాఽజ్ఞానం నిర్వికల్పకరూపం యదస్తి తత్కారణశరీరమ్ ।
అవస్థాత్రయం
అవస్థాత్రయం కిం ?
జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్త్యవస్థాః ।
జాగ్రదవస్థా
జాగ్రదవస్థా కా ?
శ్రోత్రాదిజ్ఞానేంద్రియైః శబ్దాదివిషయైశ్చ జ్ఞాయతే ఇతి యత్
సా జాగ్రదావస్థా ।
స్థూల శరీరాభిమానీ ఆత్మా విశ్వ ఇత్యుచ్యతే ।
స్వప్నావస్థా
స్వప్నావస్థా కేతి చేత్ ?
జాగ్రదవస్థాయాం యద్దృష్టం యద్ శ్రుతం
తజ్జనితవాసనయా నిద్రాసమయే యః ప్రపంచః ప్రతీయతే సా
స్వప్నావస్థా ।
సూక్ష్మశరీరాభిమానీ ఆత్మా తైజస ఇత్యుచ్యతే ।
సుషుప్త్యవస్థా
అతః సుషుప్త్యవస్థా కా ?
అహం కిమపి న జానామి సుఖేన మయా నిద్రాఽనుభూయత ఇతి
సుషుప్త్యవస్థా ।
కారణశరీరాభిమానీ ఆత్మా ప్రాజ్ఞ ఇత్యుచ్యతే ।
పంచ కోశాః
పంచ కోశాః కే ?
అన్నమయః ప్రాణమయః మనోమయః విజ్ఞానమయః ఆనందమయశ్చేతి ।
అన్నమయకోశః
అన్నమయః కః ?
అన్నరసేనైవ భూత్వా అన్నరసేనైవ వృద్ధిం ప్రాప్య అన్నరూపపృథివ్యాం
యద్విలీయతే తదన్నమయః కోశః స్థూలశరీరమ్ ।
ప్రాణమయకోశః
ప్రాణమయః కః ?
ప్రాణాద్యాః పంచవాయవః వాగాదీంద్రియపంచకం ప్రాణమయః కోశః ।
మనోమయకోశః
మనోమయః కోశః కః ?
మనశ్చ జ్ఞానేంద్రియపంచకం మిలిత్వా యో భవతి స మనోమయః కోశః ।
విజ్ఞానమయకోశః
విజ్ఞానమయః కః ?
బుద్ధిజ్ఞానేంద్రియపంచకం మిలిత్వా యో భవతి స విజ్ఞానమయః కోశః
ఆనందమయకోశః
ఆనందమయః కః ?
ఏవమేవ కారణశరీరభూతావిద్యాస్థమలినసత్త్వం
ప్రియాదివృత్తిసహితం సత్ ఆనందమయః కోశః ।
ఏతత్కోశపంచకమ్ ।
పంచకోశాతీత
మదీయం శరీరం మదీయాః ప్రాణాః మదీయం మనశ్చ
మదీయా బుద్ధిర్మదీయం అజ్ఞానమితి స్వేనైవ జ్ఞాయతే
తద్యథా మదీయత్వేన జ్ఞాతం కటకకుండల గృహాదికం
స్వస్మాద్భిన్నం తథా పంచకోశాదికం స్వస్మాద్భిన్నం
మదీయత్వేన జ్ఞాతమాత్మా న భవతి ॥
ఆత్మన్
ఆత్మా తర్హి కః ?
సచ్చిదానందస్వరూపః ।
సత్కిం ?
కాలత్రయేఽపి తిష్ఠతీతి సత్ ।
చిత్కిం ?
జ్ఞానస్వరూపః ।
ఆనందః కః ?
సుఖస్వరూపః ।
ఏవం సచ్చిదానందస్వరూపం స్వాత్మానం విజానీయాత్ ।
జగత్
అథ చతుర్వింశతితత్త్వోత్పత్తిప్రకారం వక్ష్యామః ।
మాయా
బ్రహ్మాశ్రయా సత్త్వరజస్తమోగుణాత్మికా మాయా అస్తి ।
పంచభూతాః
తతః ఆకాశః సంభూతః ।
ఆకాశాద్ వాయుః ।
వాయోస్తేజః ।
తేజస ఆపః ।
అభ్ధయః పృథివీ ।
సత్త్వగుణః
ఏతేషాం పంచతత్త్వానాం మధ్యే
ఆకాశస్య సాత్వికాంశాత్ శ్రోత్రేంద్రియం సంభూతమ్ ।
వాయోః సాత్వికాంశాత్ త్వగింద్రియం సంభూతమ్ ।
అగ్నేః సాత్వికాంశాత్ చక్షురింద్రియం సంభూతమ్ ।
జలస్య సాత్వికాంశాత్ రసనేంద్రియం సంభూతమ్ ।
పృథివ్యాః సాత్వికాంశాత్ ఘ్రాణేంద్రియం సంభూతమ్ ।
అంతఃకరణ
ఏతేషాం పంచతత్త్వానాం సమష్టిసాత్వికాంశాత్
మనోబుద్ధ్యహంకార చిత్తాంతఃకరణాని సంభూతాని ।
సంకల్పవికల్పాత్మకం మనః ।
నిశ్చయాత్మికా బుద్ధిః ।
అహంకర్తా అహంకారః ।
చింతనకర్తృ చిత్తమ్ ।
మనసో దేవతా చంద్రమాః ।
బుద్ధే బ్రహ్మా ।
అహంకారస్య రుద్రః ।
చిత్తస్య వాసుదేవః ।
రజోగుణః
ఏతేషాం పంచతత్త్వానాం మధ్యే
ఆకాశస్య రాజసాంశాత్ వాగింద్రియం సంభూతమ్ ।
వాయోః రాజసాంశాత్ పాణీంద్రియం సంభూతమ్ ।
వన్హేః రాజసాంశాత్ పాదేంద్రియం సంభూతమ్ ।
జలస్య రాజసాంశాత్ ఉపస్థేంద్రియం సంభూతమ్ ।
పృథివ్యా రాజసాంశాత్ గుదేంద్రియం సంభూతమ్ ।
ఏతేషాం సమష్టిరాజసాంశాత్ పంచప్రాణాః సంభూతాః ।
తమోగుణః
ఏతేషాం పంచతత్త్వానాం తామసాంశాత్
పంచీకృతపంచతత్త్వాని భవంతి ।
పంచీకరణం కథం ఇతి చేత్ ।
ఏతేషాం పంచమహాభూతానాం తామసాంశస్వరూపం
ఏకమేకం భూతం ద్విధా విభజ్య ఏకమేకమర్ధం పృథక్
తూష్ణీం వ్యవస్థాప్య అపరమపరమర్ధం చతుర్ధాం విభజ్య
స్వార్ధమన్యేషు అర్ధేషు స్వభాగచతుష్టయసంయోజనం కార్యమ్ ।
తదా పంచీకరణం భవతి ।
ఏతేభ్యః పంచీకృతపంచమహాభూతేభ్యః స్థూలశరీరం భవతి ।
ఏవం పిండబ్రహ్మాండయోరైక్యం సంభూతమ్ ।
జీవః, ఈశ్వరః చ
స్థూలశరీరాభిమాని జీవనామకం బ్రహ్మప్రతిబింబం భవతి ।
స ఏవ జీవః ప్రకృత్యా స్వస్మాత్ ఈశ్వరం భిన్నత్వేన జానాతి ।
అవిద్యోపాధిః సన్ ఆత్మా జీవ ఇత్యుచ్యతే ।
మాయోపాధిః సన్ ఈశ్వర ఇత్యుచ్యతే ।
ఏవం ఉపాధిభేదాత్ జీవేశ్వరభేదదృష్టిః యావత్పర్యంతం తిష్ఠతి
తావత్పర్యంతం జన్మమరణాదిరూపసంసారో న నివర్తతే ।
తస్మాత్కారణాన్న జీవేశ్వరయోర్భేదబుద్ధిః స్వీకార్యా ।
తత్ త్వం అసి
నను సాహంకారస్య కించిజ్జ్ఞస్య జీవస్య నిరహంకారస్య సర్వజ్ఞస్య
ఈశ్వరస్య తత్త్వమసీతి మహావాక్యాత్ కథమభేదబుద్ధిః స్యాదుభయోః
విరుద్ధధర్మాక్రాంతత్వాత్ ।
ఇతి చేన్న । స్థూలసూక్ష్మశరీరాభిమానీ త్వంపదవాచ్యార్థః ।
ఉపాధివినిర్ముక్తం సమాధిదశాసంపన్నం శుద్ధం చైతన్యం
త్వంపదలక్ష్యార్థః ।
ఏవం సర్వజ్ఞత్వాదివిశిష్ట ఈశ్వరః తత్పదవాచ్యార్థః ।
ఉపాధిశూన్యం శుద్ధచైతన్యం తత్పదలక్ష్యార్థః ।
ఏవం చ జీవేశ్వరయో చైతన్యరూపేణాఽభేదే బాధకాభావః ।
జీవన్ముక్తః
ఏవం చ వేదాంతవాక్యైః సద్గురూపదేశేన చ సర్వేష్వపి
భూతేషు యేషాం
బ్రహ్మబుద్ధిరుత్పన్నా తే జీవన్ముక్తాః ఇత్యర్థః ।నను జీవన్ముక్తః కః ?
యథా దేహోఽహం పురుషోఽహం బ్రాహ్మణోఽహం శూద్రోఽహమస్మీతి
దృఢనిశ్చయస్తథా నాహం బ్రాహ్మణః న శూద్రః న పురుషః
కింతు అసంగః సచ్చిదానంద స్వరూపః ప్రకాశరూపః సర్వాంతర్యామీ
చిదాకాశరూపోఽస్మీతి దృఢనిశ్చయ
రూపోఽపరోక్షజ్ఞానవాన్ జీవన్ముక్తః ॥బ్రహ్మైవాహమస్మీత్యపరోక్షజ్ఞానేన నిఖిలకర్మబంధవినిర్ముక్తః
స్యాత్ ।
కర్మాణి
కర్మాణి కతివిధాని సంతీతి చేత్
ఆగామిసంచితప్రారబ్ధభేదేన త్రివిధాని సంతి ।
ఆగామి కర్మ
జ్ఞానోత్పత్త్యనంతరం జ్ఞానిదేహకృతం పుణ్యపాపరూపం కర్మ
యదస్తి తదాగామీత్యభిధీయతే ।
సంచిత కర్మ
సంచితం కర్మ కిం ?
అనంతకోటిజన్మనాం బీజభూతం సత్ యత్కర్మజాతం పూర్వార్జితం
తిష్ఠతి తత్ సంచితం జ్ఞేయమ్ ।
ప్రారబ్ధ కర్మ
ప్రారబ్ధం కర్మ కిమితి చేత్ ।
ఇదం శరీరముత్పాద్య ఇహ లోకే ఏవం సుఖదుఃఖాదిప్రదం యత్కర్మ
తత్ప్రారబ్ధం
భోగేన నష్టం భవతి ప్రారబ్ధకర్మణాం భోగాదేవ క్షయ ఇతి ।
కర్మ ముక్తః
సంచితం కర్మ బ్రహ్మైవాహమితి నిశ్చయాత్మకజ్ఞానేన నశ్యతి ।ఆగామి కర్మ అపి జ్ఞానేన నశ్యతి కించ ఆగామి కర్మణాం
నలినీదలగతజలవత్ జ్ఞానినాం సంబంధో నాస్తి ।
జ్ఞానిః
కించ యే జ్ఞానినం స్తువంతి భజంతి అర్చయంతి తాన్ప్రతి
జ్ఞానికృతం ఆగామి పుణ్యం గచ్ఛతి ।
యే జ్ఞానినం నిందంతి ద్విషంతి దుఃఖప్రదానం కుర్వంతి తాన్ప్రతి
జ్ఞానికృతం సర్వమాగామి క్రియమాణం యదవాచ్యం కర్మ
పాపాత్మకం తద్గచ్ఛతి ।
సుహృదః పుణ్యకృతం దుర్హృదః పాపకృత్యం గృహ్ణంతి ।
బ్రహ్మానందం
తథా చాత్మవిత్సంసారం తీర్త్వా బ్రహ్మానందమిహైవ ప్రాప్నోతి ।
తరతి శోకమాత్మవిత్ ఇతి శ్రుతేః ।
తనుం త్యజతు వా కాశ్యాం శ్వపచస్య గృహేఽథ వా ।
జ్ఞానసంప్రాప్తిసమయే ముక్తాఽసౌ విగతాశయః । ఇతి స్మృతేశ్చ ।ఇతి శ్రీశంకరభగవత్పాదాచార్యప్రణీతః తత్త్వబోధప్రకరణం సమాప్తమ్ ।
