ధ్యానం
వాసుదేవేన్ద్రయోగీన్ద్రం నత్వా జ్ఞానప్రదం గురుమ్ ।
ముముక్షూణాం హితార్థాయ తత్త్వబోధోభిధీయతే ॥
సాధనచతుష్టయసమ్పన్నాధికారిణాం మోక్షసాధనభూతం
తత్త్వవివేకప్రకారం వక్ష్యామః ।
సాధనచతుష్టయమ్
సాధనచతుష్టయం కిమ్ ?
నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ।
ఇహాముత్రార్థఫలభోగవిరాగః ।
శమాదిషట్కసమ్పత్తిః ।
ముముక్షుత్వం చేతి ।
నిత్యానిత్యవస్తువివేకః
నిత్యానిత్యవస్తువివేకః కః ?
నిత్యవస్త్వేకం బ్రహ్మ తద్వ్యతిరిక్తం సర్వమనిత్యమ్ ।
అయమేవ నిత్యానిత్యవస్తువివేకః ।
విరాగః
విరాగః కః ?
ఇహస్వర్గభోగేషు ఇచ్ఛారాహిత్యమ్ ।
శమాదిసాధనసమ్పత్తిః
శమాదిసాధనసమ్పత్తిః కా ?
శమో దమ ఉపరమస్తితిక్షా శ్రద్ధా సమాధానం చ ఇతి ।శమః కః ?
మనోనిగ్రహః ।
దమః కః ?
చక్షురాదిబాహ్యేన్ద్రియనిగ్రహః ।
ఉపరమః కః ?
స్వధర్మానుష్ఠానమేవ ।
తితిక్షా కా ?
శీతోష్ణసుఖదుఃఖాదిసహిష్ణుత్వమ్ ।
శ్రద్ధా కీదృశీ ?
గురువేదాన్తవాక్యాదిషు విశ్వాసః శ్రద్ధా ।
సమాధానం కిమ్ ?
చిత్తైకాగ్రతా ।
ముముక్షుత్వం
ముముక్షుత్వం కిమ్ ?
మోక్షో మే భూయాద్ ఇతి ఇచ్ఛా ।
ఏతత్ సాధనచతుష్టయమ్ ।
తతస్తత్త్వవివేకస్యాధికారిణో భవన్తి ।
తత్త్వవివేకః
తత్త్వవివేకః కః ?
ఆత్మా సత్యం తదన్యత్ సర్వం మిథ్యేతి ।ఆత్మా కః ?
స్థూలసూక్ష్మకారణశరీరాద్వ్యతిరిక్తః పఞ్చకోశాతీతః సన్
అవస్థాత్రయసాక్షీ సచ్చిదానన్దస్వరూపః సన్
యస్తిష్ఠతి స ఆత్మా ।
శరీరత్రయం (స్థూలశరీరమ్)
స్థూలశరీరం కిమ్ ?
పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతైః కృతం సత్కర్మజన్యం
సుఖదుఃఖాదిభోగాయతనం శరీరమ్
అస్తి జాయతే వర్ధతే విపరిణమతే అపక్షీయతే వినశ్యతీతి
షడ్వికారవదేతత్స్థూలశరీరమ్ ।
శరీరత్రయం (సూక్ష్మశరీరమ్)
సూక్ష్మశరీరం కిమ్ ?
అపఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతైః కృతం సత్కర్మజన్యం
సుఖదుఃఖాదిభోగసాధనం
పఞ్చజ్ఞానేన్ద్రియాణి పఞ్చకర్మేన్ద్రియాణి పఞ్చప్రాణాదయః
మనశ్చైకం బుద్ధిశ్చైకా
ఏవం సప్తదశాకలాభిః సహ యత్తిష్ఠతి తత్సూక్ష్మశరీరమ్ ।
జ్ఞానేన్ద్రియాణి
శ్రోత్రం త్వక్ చక్షుః రసనా ఘ్రాణం ఇతి పఞ్చ జ్ఞానేన్ద్రియాణి ।
శ్రోత్రస్య దిగ్దేవతా ।
త్వచో వాయుః ।
చక్షుషః సూర్యః ।
రసనాయా వరుణః ।
ఘ్రాణస్య అశ్వినౌ ।
ఇతి జ్ఞానేన్ద్రియదేవతాః ।
శ్రోత్రస్య విషయః శబ్దగ్రహణమ్ ।
త్వచో విషయః స్పర్శగ్రహణమ్ ।
చక్షుషో విషయః రూపగ్రహణమ్ ।
రసనాయా విషయః రసగ్రహణమ్ ।
ఘ్రాణస్య విషయః గన్ధగ్రహణం ఇతి ।
పఞ్చకర్మేన్ద్రియాణి
వాక్పాణిపాదపాయూపస్థానీతి పఞ్చకర్మేన్ద్రియాణి ।
వాచో దేవతా వహ్నిః ।
హస్తయోరిన్ద్రః ।
పాదయోర్విష్ణుః ।
పాయోర్మృత్యుః ।
ఉపస్థస్య ప్రజాపతిః ।
ఇతి కర్మేన్ద్రియదేవతాః ।
వాచో విషయః భాషణమ్ ।
పాణ్యోర్విషయః వస్తుగ్రహణమ్ ।
పాదయోర్విషయః గమనమ్ ।
పాయోర్విషయః మలత్యాగః ।
ఉపస్థస్య విషయః ఆనన్ద ఇతి ।
కారణశరీరమ్
కారణశరీరం కిమ్ ?
అనిర్వాచ్యానాద్యవిద్యారూపం శరీరద్వయస్య కారణమాత్రం
సత్స్వరూపాఽజ్ఞానం నిర్వికల్పకరూపం యదస్తి తత్కారణశరీరమ్ ।
అవస్థాత్రయమ్
అవస్థాత్రయం కిమ్ ?
జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్త్యవస్థాః ।
జాగ్రదవస్థా
జాగ్రదవస్థా కా ?
శ్రోత్రాదిజ్ఞానేన్ద్రియైః శబ్దాదివిషయైశ్చ జ్ఞాయతే ఇతి యత్
సా జాగ్రదావస్థా ।
స్థూల శరీరాభిమానీ ఆత్మా విశ్వ ఇత్యుచ్యతే ।
స్వప్నావస్థా
స్వప్నావస్థా కేతి చేత్ ?
జాగ్రదవస్థాయాం యద్దృష్టం యద్ శ్రుతమ్
తజ్జనితవాసనయా నిద్రాసమయే యః ప్రపఞ్చః ప్రతీయతే సా
స్వప్నావస్థా ।
సూక్ష్మశరీరాభిమానీ ఆత్మా తైజస ఇత్యుచ్యతే ।
సుషుప్త్యవస్థా
అతః సుషుప్త్యవస్థా కా ?
అహం కిమపి న జానామి సుఖేన మయా నిద్రాఽనుభూయత ఇతి
సుషుప్త్యవస్థా ।
కారణశరీరాభిమానీ ఆత్మా ప్రాజ్ఞ ఇత్యుచ్యతే ।
పఞ్చ కోశాః
పఞ్చ కోశాః కే ?
అన్నమయః ప్రాణమయః మనోమయః విజ్ఞానమయః ఆనన్దమయశ్చేతి ।
అన్నమయకోశః
అన్నమయః కః ?
అన్నరసేనైవ భూత్వా అన్నరసేనైవ వృద్ధిం ప్రాప్య అన్నరూపపృథివ్యాం
యద్విలీయతే తదన్నమయః కోశః స్థూలశరీరమ్ ।
ప్రాణమయకోశః
ప్రాణమయః కః ?
ప్రాణాద్యాః పఞ్చవాయవః వాగాదీన్ద్రియపఞ్చకం ప్రాణమయః కోశః ।
మనోమయకోశః
మనోమయః కోశః కః ?
మనశ్చ జ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చకం మిలిత్వా యో భవతి స మనోమయః కోశః ।
విజ్ఞానమయకోశః
విజ్ఞానమయః కః ?
బుద్ధిజ్ఞానేన్ద్రియపఞ్చకం మిలిత్వా యో భవతి స విజ్ఞానమయః కోశః
ఆనన్దమయకోశః
ఆనన్దమయః కః ?
ఏవమేవ కారణశరీరభూతావిద్యాస్థమలినసత్త్వం
ప్రియాదివృత్తిసహితం సత్ ఆనన్దమయః కోశః ।
ఏతత్కోశపఞ్చకమ్ ।
పఞ్చకోశాతీత
మదీయం శరీరం మదీయాః ప్రాణాః మదీయం మనశ్చ
మదీయా బుద్ధిర్మదీయం అజ్ఞానమితి స్వేనైవ జ్ఞాయతే
తద్యథా మదీయత్వేన జ్ఞాతం కటకకుణ్డల గృహాదికం
స్వస్మాద్భిన్నం తథా పఞ్చకోశాదికం స్వస్మాద్భిన్నమ్
మదీయత్వేన జ్ఞాతమాత్మా న భవతి ॥
ఆత్మన్
ఆత్మా తర్హి కః ?
సచ్చిదానన్దస్వరూపః ।
సత్కిమ్ ?
కాలత్రయేఽపి తిష్ఠతీతి సత్ ।
చిత్కిమ్ ?
జ్ఞానస్వరూపః ।
ఆనన్దః కః ?
సుఖస్వరూపః ।
ఏవం సచ్చిదానన్దస్వరూపం స్వాత్మానం విజానీయాత్ ।
జగత్
అథ చతుర్వింశతితత్త్వోత్పత్తిప్రకారం వక్ష్యామః ।
మాయా
బ్రహ్మాశ్రయా సత్త్వరజస్తమోగుణాత్మికా మాయా అస్తి ।
పఞ్చభూతాః
తతః ఆకాశః సమ్భూతః ।
ఆకాశాద్ వాయుః ।
వాయోస్తేజః ।
తేజస ఆపః ।
అభ్ధయః పృథివీ ।
సత్త్వగుణః
ఏతేషాం పఞ్చతత్త్వానాం మధ్యే
ఆకాశస్య సాత్వికాంశాత్ శ్రోత్రేన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
వాయోః సాత్వికాంశాత్ త్వగిన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
అగ్నేః సాత్వికాంశాత్ చక్షురిన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
జలస్య సాత్వికాంశాత్ రసనేన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
పృథివ్యాః సాత్వికాంశాత్ ఘ్రాణేన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
అన్తఃకరణ
ఏతేషాం పఞ్చతత్త్వానాం సమష్టిసాత్వికాంశాత్
మనోబుద్ధ్యహఙ్కార చిత్తాన్తఃకరణాని సమ్భూతాని ।
సఙ్కల్పవికల్పాత్మకం మనః ।
నిశ్చయాత్మికా బుద్ధిః ।
అహఙ్కర్తా అహఙ్కారః ।
చిన్తనకర్తృ చిత్తమ్ ।
మనసో దేవతా చన్ద్రమాః ।
బుద్ధే బ్రహ్మా ।
అహఙ్కారస్య రుద్రః ।
చిత్తస్య వాసుదేవః ।
రజోగుణః
ఏతేషాం పఞ్చతత్త్వానాం మధ్యే
ఆకాశస్య రాజసాంశాత్ వాగిన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
వాయోః రాజసాంశాత్ పాణీన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
వన్హేః రాజసాంశాత్ పాదేన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
జలస్య రాజసాంశాత్ ఉపస్థేన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
పృథివ్యా రాజసాంశాత్ గుదేన్ద్రియం సమ్భూతమ్ ।
ఏతేషాం సమష్టిరాజసాంశాత్ పఞ్చప్రాణాః సమ్భూతాః ।
తమోగుణః
ఏతేషాం పఞ్చతత్త్వానాం తామసాంశాత్
పఞ్చీకృతపఞ్చతత్త్వాని భవన్తి ।
పఞ్చీకరణం కథం ఇతి చేత్ ।
ఏతేషాం పఞ్చమహాభూతానాం తామసాంశస్వరూపమ్
ఏకమేకం భూతం ద్విధా విభజ్య ఏకమేకమర్ధం పృథక్
తూష్ణీం వ్యవస్థాప్య అపరమపరమర్ధం చతుర్ధాం విభజ్య
స్వార్ధమన్యేషు అర్ధేషు స్వభాగచతుష్టయసంయోజనం కార్యమ్ ।
తదా పఞ్చీకరణం భవతి ।
ఏతేభ్యః పఞ్చీకృతపఞ్చమహాభూతేభ్యః స్థూలశరీరం భవతి ।
ఏవం పిణ్డబ్రహ్మాణ్డయోరైక్యం సమ్భూతమ్ ।
జీవః, ఈశ్వరః చ
స్థూలశరీరాభిమాని జీవనామకం బ్రహ్మప్రతిబిమ్బం భవతి ।
స ఏవ జీవః ప్రకృత్యా స్వస్మాత్ ఈశ్వరం భిన్నత్వేన జానాతి ।
అవిద్యోపాధిః సన్ ఆత్మా జీవ ఇత్యుచ్యతే ।
మాయోపాధిః సన్ ఈశ్వర ఇత్యుచ్యతే ।
ఏవం ఉపాధిభేదాత్ జీవేశ్వరభేదదృష్టిః యావత్పర్యన్తం తిష్ఠతి
తావత్పర్యన్తం జన్మమరణాదిరూపసంసారో న నివర్తతే ।
తస్మాత్కారణాన్న జీవేశ్వరయోర్భేదబుద్ధిః స్వీకార్యా ।
తత్ త్వం అసి
నను సాహఙ్కారస్య కిఞ్చిజ్జ్ఞస్య జీవస్య నిరహఙ్కారస్య సర్వజ్ఞస్య
ఈశ్వరస్య తత్త్వమసీతి మహావాక్యాత్ కథమభేదబుద్ధిః స్యాదుభయోః
విరుద్ధధర్మాక్రాన్తత్వాత్ ।
ఇతి చేన్న । స్థూలసూక్ష్మశరీరాభిమానీ త్వమ్పదవాచ్యార్థః ।
ఉపాధివినిర్ముక్తం సమాధిదశాసమ్పన్నం శుద్ధం చైతన్యం
త్వమ్పదలక్ష్యార్థః ।
ఏవం సర్వజ్ఞత్వాదివిశిష్ట ఈశ్వరః తత్పదవాచ్యార్థః ।
ఉపాధిశూన్యం శుద్ధచైతన్యం తత్పదలక్ష్యార్థః ।
ఏవం చ జీవేశ్వరయో చైతన్యరూపేణాఽభేదే బాధకాభావః ।
జీవన్ముక్తః
ఏవం చ వేదాన్తవాక్యైః సద్గురూపదేశేన చ సర్వేష్వపి
భూతేషు యేషాం
బ్రహ్మబుద్ధిరుత్పన్నా తే జీవన్ముక్తాః ఇత్యర్థః ।నను జీవన్ముక్తః కః ?
యథా దేహోఽహం పురుషోఽహం బ్రాహ్మణోఽహం శూద్రోఽహమస్మీతి
దృఢనిశ్చయస్తథా నాహం బ్రాహ్మణః న శూద్రః న పురుషః
కిన్తు అసఙ్గః సచ్చిదానన్ద స్వరూపః ప్రకాశరూపః సర్వాన్తర్యామీ
చిదాకాశరూపోఽస్మీతి దృఢనిశ్చయ
రూపోఽపరోక్షజ్ఞానవాన్ జీవన్ముక్తః ॥బ్రహ్మైవాహమస్మీత్యపరోక్షజ్ఞానేన నిఖిలకర్మబన్ధవినిర్ముక్తః
స్యాత్ ।
కర్మాణి
కర్మాణి కతివిధాని సన్తీతి చేత్
ఆగామిసఞ్చితప్రారబ్ధభేదేన త్రివిధాని సన్తి ।
ఆగామి కర్మ
జ్ఞానోత్పత్త్యనన్తరం జ్ఞానిదేహకృతం పుణ్యపాపరూపం కర్మ
యదస్తి తదాగామీత్యభిధీయతే ।
సఞ్చిత కర్మ
సఞ్చితం కర్మ కిమ్ ?
అనన్తకోటిజన్మనాం బీజభూతం సత్ యత్కర్మజాతం పూర్వార్జితం
తిష్ఠతి తత్ సఞ్చితం జ్ఞేయమ్ ।
ప్రారబ్ధ కర్మ
ప్రారబ్ధం కర్మ కిమితి చేత్ ।
ఇదం శరీరముత్పాద్య ఇహ లోకే ఏవం సుఖదుఃఖాదిప్రదం యత్కర్మ
తత్ప్రారబ్ధం
భోగేన నష్టం భవతి ప్రారబ్ధకర్మణాం భోగాదేవ క్షయ ఇతి ।
కర్మ ముక్తః
సఞ్చితం కర్మ బ్రహ్మైవాహమితి నిశ్చయాత్మకజ్ఞానేన నశ్యతి ।ఆగామి కర్మ అపి జ్ఞానేన నశ్యతి కిఞ్చ ఆగామి కర్మణాం
నలినీదలగతజలవత్ జ్ఞానినాం సమ్బన్ధో నాస్తి ।
జ్ఞానిః
కిఞ్చ యే జ్ఞానినం స్తువన్తి భజన్తి అర్చయన్తి తాన్ప్రతి
జ్ఞానికృతం ఆగామి పుణ్యం గచ్ఛతి ।
యే జ్ఞానినం నిన్దన్తి ద్విషన్తి దుఃఖప్రదానం కుర్వన్తి తాన్ప్రతి
జ్ఞానికృతం సర్వమాగామి క్రియమాణం యదవాచ్యం కర్మ
పాపాత్మకం తద్గచ్ఛతి ।
సుహృదః పుణ్యకృతం దుర్హృదః పాపకృత్యం గృహ్ణన్తి ।
బ్రహ్మానన్దమ్
తథా చాత్మవిత్సంసారం తీర్త్వా బ్రహ్మానన్దమిహైవ ప్రాప్నోతి ।
తరతి శోకమాత్మవిత్ ఇతి శ్రుతేః ।
తనుం త్యజతు వా కాశ్యాం శ్వపచస్య గృహేఽథ వా ।
జ్ఞానసమ్ప్రాప్తిసమయే ముక్తాఽసౌ విగతాశయః । ఇతి స్మృతేశ్చ ।ఇతి శ్రీశఙ్కరభగవత్పాదాచార్యప్రణీతః తత్త్వబోధప్రకరణం సమాప్తమ్ ।
