ધ્યાનં
વાસુદેવેંદ્રયોગીંદ્રં નત્વા જ્ઞાનપ્રદં ગુરુમ્ ।
મુમુક્ષૂણાં હિતાર્થાય તત્ત્વબોધોભિધીયતે ॥
સાધનચતુષ્ટયસંપન્નાધિકારિણાં મોક્ષસાધનભૂતં
તત્ત્વવિવેકપ્રકારં વક્ષ્યામઃ ।
સાધનચતુષ્ટયમ્
સાધનચતુષ્ટયં કિમ્ ?
નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેકઃ ।
ઇહામુત્રાર્થફલભોગવિરાગઃ ।
શમાદિષટ્કસંપત્તિઃ ।
મુમુક્ષુત્વં ચેતિ ।
નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેકઃ
નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેકઃ કઃ ?
નિત્યવસ્ત્વેકં બ્રહ્મ તદ્વ્યતિરિક્તં સર્વમનિત્યમ્ ।
અયમેવ નિત્યાનિત્યવસ્તુવિવેકઃ ।
વિરાગઃ
વિરાગઃ કઃ ?
ઇહસ્વર્ગભોગેષુ ઇચ્છારાહિત્યમ્ ।
શમાદિસાધનસંપત્તિઃ
શમાદિસાધનસંપત્તિઃ કા ?
શમો દમ ઉપરમસ્તિતિક્ષા શ્રદ્ધા સમાધાનં ચ ઇતિ ।શમઃ કઃ ?
મનોનિગ્રહઃ ।
દમઃ કઃ ?
ચક્ષુરાદિબાહ્યેંદ્રિયનિગ્રહઃ ।
ઉપરમઃ કઃ ?
સ્વધર્માનુષ્ઠાનમેવ ।
તિતિક્ષા કા ?
શીતોષ્ણસુખદુઃખાદિસહિષ્ણુત્વમ્ ।
શ્રદ્ધા કીદૃશી ?
ગુરુવેદાંતવાક્યાદિષુ વિશ્વાસઃ શ્રદ્ધા ।
સમાધાનં કિમ્ ?
ચિત્તૈકાગ્રતા ।
મુમુક્ષુત્વં
મુમુક્ષુત્વં કિમ્ ?
મોક્ષો મે ભૂયાદ્ ઇતિ ઇચ્છા ।
એતત્ સાધનચતુષ્ટયમ્ ।
તતસ્તત્ત્વવિવેકસ્યાધિકારિણો ભવંતિ ।
તત્ત્વવિવેકઃ
તત્ત્વવિવેકઃ કઃ ?
આત્મા સત્યં તદન્યત્ સર્વં મિથ્યેતિ ।આત્મા કઃ ?
સ્થૂલસૂક્ષ્મકારણશરીરાદ્વ્યતિરિક્તઃ પંચકોશાતીતઃ સન્
અવસ્થાત્રયસાક્ષી સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપઃ સન્
યસ્તિષ્ઠતિ સ આત્મા ।
શરીરત્રયં (સ્થૂલશરીરમ્)
સ્થૂલશરીરં કિમ્ ?
પંચીકૃતપંચમહાભૂતૈઃ કૃતં સત્કર્મજન્યં
સુખદુઃખાદિભોગાયતનં શરીરમ્
અસ્તિ જાયતે વર્ધતે વિપરિણમતે અપક્ષીયતે વિનશ્યતીતિ
ષડ્વિકારવદેતત્સ્થૂલશરીરમ્ ।
શરીરત્રયં (સૂક્ષ્મશરીરમ્)
સૂક્ષ્મશરીરં કિમ્ ?
અપંચીકૃતપંચમહાભૂતૈઃ કૃતં સત્કર્મજન્યં
સુખદુઃખાદિભોગસાધનં
પંચજ્ઞાનેંદ્રિયાણિ પંચકર્મેંદ્રિયાણિ પંચપ્રાણાદયઃ
મનશ્ચૈકં બુદ્ધિશ્ચૈકા
એવં સપ્તદશાકલાભિઃ સહ યત્તિષ્ઠતિ તત્સૂક્ષ્મશરીરમ્ ।
જ્ઞાનેંદ્રિયાણિ
શ્રોત્રં ત્વક્ ચક્ષુઃ રસના ઘ્રાણં ઇતિ પંચ જ્ઞાનેંદ્રિયાણિ ।
શ્રોત્રસ્ય દિગ્દેવતા ।
ત્વચો વાયુઃ ।
ચક્ષુષઃ સૂર્યઃ ।
રસનાયા વરુણઃ ।
ઘ્રાણસ્ય અશ્વિનૌ ।
ઇતિ જ્ઞાનેંદ્રિયદેવતાઃ ।
શ્રોત્રસ્ય વિષયઃ શબ્દગ્રહણમ્ ।
ત્વચો વિષયઃ સ્પર્શગ્રહણમ્ ।
ચક્ષુષો વિષયઃ રૂપગ્રહણમ્ ।
રસનાયા વિષયઃ રસગ્રહણમ્ ।
ઘ્રાણસ્ય વિષયઃ ગંધગ્રહણં ઇતિ ।
પંચકર્મેંદ્રિયાણિ
વાક્પાણિપાદપાયૂપસ્થાનીતિ પંચકર્મેંદ્રિયાણિ ।
વાચો દેવતા વહ્નિઃ ।
હસ્તયોરિંદ્રઃ ।
પાદયોર્વિષ્ણુઃ ।
પાયોર્મૃત્યુઃ ।
ઉપસ્થસ્ય પ્રજાપતિઃ ।
ઇતિ કર્મેંદ્રિયદેવતાઃ ।
વાચો વિષયઃ ભાષણમ્ ।
પાણ્યોર્વિષયઃ વસ્તુગ્રહણમ્ ।
પાદયોર્વિષયઃ ગમનમ્ ।
પાયોર્વિષયઃ મલત્યાગઃ ।
ઉપસ્થસ્ય વિષયઃ આનંદ ઇતિ ।
કારણશરીરમ્
કારણશરીરં કિમ્ ?
અનિર્વાચ્યાનાદ્યવિદ્યારૂપં શરીરદ્વયસ્ય કારણમાત્રં
સત્સ્વરૂપાઽજ્ઞાનં નિર્વિકલ્પકરૂપં યદસ્તિ તત્કારણશરીરમ્ ।
અવસ્થાત્રયમ્
અવસ્થાત્રયં કિમ્ ?
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યવસ્થાઃ ।
જાગ્રદવસ્થા
જાગ્રદવસ્થા કા ?
શ્રોત્રાદિજ્ઞાનેંદ્રિયૈઃ શબ્દાદિવિષયૈશ્ચ જ્ઞાયતે ઇતિ યત્
સા જાગ્રદાવસ્થા ।
સ્થૂલ શરીરાભિમાની આત્મા વિશ્વ ઇત્યુચ્યતે ।
સ્વપ્નાવસ્થા
સ્વપ્નાવસ્થા કેતિ ચેત્ ?
જાગ્રદવસ્થાયાં યદ્દૃષ્ટં યદ્ શ્રુતમ્
તજ્જનિતવાસનયા નિદ્રાસમયે યઃ પ્રપંચઃ પ્રતીયતે સા
સ્વપ્નાવસ્થા ।
સૂક્ષ્મશરીરાભિમાની આત્મા તૈજસ ઇત્યુચ્યતે ।
સુષુપ્ત્યવસ્થા
અતઃ સુષુપ્ત્યવસ્થા કા ?
અહં કિમપિ ન જાનામિ સુખેન મયા નિદ્રાઽનુભૂયત ઇતિ
સુષુપ્ત્યવસ્થા ।
કારણશરીરાભિમાની આત્મા પ્રાજ્ઞ ઇત્યુચ્યતે ।
પંચ કોશાઃ
પંચ કોશાઃ કે ?
અન્નમયઃ પ્રાણમયઃ મનોમયઃ વિજ્ઞાનમયઃ આનંદમયશ્ચેતિ ।
અન્નમયકોશઃ
અન્નમયઃ કઃ ?
અન્નરસેનૈવ ભૂત્વા અન્નરસેનૈવ વૃદ્ધિં પ્રાપ્ય અન્નરૂપપૃથિવ્યાં
યદ્વિલીયતે તદન્નમયઃ કોશઃ સ્થૂલશરીરમ્ ।
પ્રાણમયકોશઃ
પ્રાણમયઃ કઃ ?
પ્રાણાદ્યાઃ પંચવાયવઃ વાગાદીંદ્રિયપંચકં પ્રાણમયઃ કોશઃ ।
મનોમયકોશઃ
મનોમયઃ કોશઃ કઃ ?
મનશ્ચ જ્ઞાનેંદ્રિયપંચકં મિલિત્વા યો ભવતિ સ મનોમયઃ કોશઃ ।
વિજ્ઞાનમયકોશઃ
વિજ્ઞાનમયઃ કઃ ?
બુદ્ધિજ્ઞાનેંદ્રિયપંચકં મિલિત્વા યો ભવતિ સ વિજ્ઞાનમયઃ કોશઃ
આનંદમયકોશઃ
આનંદમયઃ કઃ ?
એવમેવ કારણશરીરભૂતાવિદ્યાસ્થમલિનસત્ત્વં
પ્રિયાદિવૃત્તિસહિતં સત્ આનંદમયઃ કોશઃ ।
એતત્કોશપંચકમ્ ।
પંચકોશાતીત
મદીયં શરીરં મદીયાઃ પ્રાણાઃ મદીયં મનશ્ચ
મદીયા બુદ્ધિર્મદીયં અજ્ઞાનમિતિ સ્વેનૈવ જ્ઞાયતે
તદ્યથા મદીયત્વેન જ્ઞાતં કટકકુંડલ ગૃહાદિકં
સ્વસ્માદ્ભિન્નં તથા પંચકોશાદિકં સ્વસ્માદ્ભિન્નમ્
મદીયત્વેન જ્ઞાતમાત્મા ન ભવતિ ॥
આત્મન્
આત્મા તર્હિ કઃ ?
સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપઃ ।
સત્કિમ્ ?
કાલત્રયેઽપિ તિષ્ઠતીતિ સત્ ।
ચિત્કિમ્ ?
જ્ઞાનસ્વરૂપઃ ।
આનંદઃ કઃ ?
સુખસ્વરૂપઃ ।
એવં સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપં સ્વાત્માનં વિજાનીયાત્ ।
જગત્
અથ ચતુર્વિંશતિતત્ત્વોત્પત્તિપ્રકારં વક્ષ્યામઃ ।
માયા
બ્રહ્માશ્રયા સત્ત્વરજસ્તમોગુણાત્મિકા માયા અસ્તિ ।
પંચભૂતાઃ
તતઃ આકાશઃ સંભૂતઃ ।
આકાશાદ્ વાયુઃ ।
વાયોસ્તેજઃ ।
તેજસ આપઃ ।
અભ્ધયઃ પૃથિવી ।
સત્ત્વગુણઃ
એતેષાં પંચતત્ત્વાનાં મધ્યે
આકાશસ્ય સાત્વિકાંશાત્ શ્રોત્રેંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
વાયોઃ સાત્વિકાંશાત્ ત્વગિંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
અગ્નેઃ સાત્વિકાંશાત્ ચક્ષુરિંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
જલસ્ય સાત્વિકાંશાત્ રસનેંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
પૃથિવ્યાઃ સાત્વિકાંશાત્ ઘ્રાણેંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
અંતઃકરણ
એતેષાં પંચતત્ત્વાનાં સમષ્ટિસાત્વિકાંશાત્
મનોબુદ્ધ્યહંકાર ચિત્તાંતઃકરણાનિ સંભૂતાનિ ।
સંકલ્પવિકલ્પાત્મકં મનઃ ।
નિશ્ચયાત્મિકા બુદ્ધિઃ ।
અહંકર્તા અહંકારઃ ।
ચિંતનકર્તૃ ચિત્તમ્ ।
મનસો દેવતા ચંદ્રમાઃ ।
બુદ્ધે બ્રહ્મા ।
અહંકારસ્ય રુદ્રઃ ।
ચિત્તસ્ય વાસુદેવઃ ।
રજોગુણઃ
એતેષાં પંચતત્ત્વાનાં મધ્યે
આકાશસ્ય રાજસાંશાત્ વાગિંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
વાયોઃ રાજસાંશાત્ પાણીંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
વન્હેઃ રાજસાંશાત્ પાદેંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
જલસ્ય રાજસાંશાત્ ઉપસ્થેંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
પૃથિવ્યા રાજસાંશાત્ ગુદેંદ્રિયં સંભૂતમ્ ।
એતેષાં સમષ્ટિરાજસાંશાત્ પંચપ્રાણાઃ સંભૂતાઃ ।
તમોગુણઃ
એતેષાં પંચતત્ત્વાનાં તામસાંશાત્
પંચીકૃતપંચતત્ત્વાનિ ભવંતિ ।
પંચીકરણં કથં ઇતિ ચેત્ ।
એતેષાં પંચમહાભૂતાનાં તામસાંશસ્વરૂપમ્
એકમેકં ભૂતં દ્વિધા વિભજ્ય એકમેકમર્ધં પૃથક્
તૂષ્ણીં વ્યવસ્થાપ્ય અપરમપરમર્ધં ચતુર્ધાં વિભજ્ય
સ્વાર્ધમન્યેષુ અર્ધેષુ સ્વભાગચતુષ્ટયસંયોજનં કાર્યમ્ ।
તદા પંચીકરણં ભવતિ ।
એતેભ્યઃ પંચીકૃતપંચમહાભૂતેભ્યઃ સ્થૂલશરીરં ભવતિ ।
એવં પિંડબ્રહ્માંડયોરૈક્યં સંભૂતમ્ ।
જીવઃ, ઈશ્વરઃ ચ
સ્થૂલશરીરાભિમાનિ જીવનામકં બ્રહ્મપ્રતિબિંબં ભવતિ ।
સ એવ જીવઃ પ્રકૃત્યા સ્વસ્માત્ ઈશ્વરં ભિન્નત્વેન જાનાતિ ।
અવિદ્યોપાધિઃ સન્ આત્મા જીવ ઇત્યુચ્યતે ।
માયોપાધિઃ સન્ ઈશ્વર ઇત્યુચ્યતે ।
એવં ઉપાધિભેદાત્ જીવેશ્વરભેદદૃષ્ટિઃ યાવત્પર્યંતં તિષ્ઠતિ
તાવત્પર્યંતં જન્મમરણાદિરૂપસંસારો ન નિવર્તતે ।
તસ્માત્કારણાન્ન જીવેશ્વરયોર્ભેદબુદ્ધિઃ સ્વીકાર્યા ।
તત્ ત્વં અસિ
નનુ સાહંકારસ્ય કિંચિજ્જ્ઞસ્ય જીવસ્ય નિરહંકારસ્ય સર્વજ્ઞસ્ય
ઈશ્વરસ્ય તત્ત્વમસીતિ મહાવાક્યાત્ કથમભેદબુદ્ધિઃ સ્યાદુભયોઃ
વિરુદ્ધધર્માક્રાંતત્વાત્ ।
ઇતિ ચેન્ન । સ્થૂલસૂક્ષ્મશરીરાભિમાની ત્વંપદવાચ્યાર્થઃ ।
ઉપાધિવિનિર્મુક્તં સમાધિદશાસંપન્નં શુદ્ધં ચૈતન્યં
ત્વંપદલક્ષ્યાર્થઃ ।
એવં સર્વજ્ઞત્વાદિવિશિષ્ટ ઈશ્વરઃ તત્પદવાચ્યાર્થઃ ।
ઉપાધિશૂન્યં શુદ્ધચૈતન્યં તત્પદલક્ષ્યાર્થઃ ।
એવં ચ જીવેશ્વરયો ચૈતન્યરૂપેણાઽભેદે બાધકાભાવઃ ।
જીવન્મુક્તઃ
એવં ચ વેદાંતવાક્યૈઃ સદ્ગુરૂપદેશેન ચ સર્વેષ્વપિ
ભૂતેષુ યેષાં
બ્રહ્મબુદ્ધિરુત્પન્ના તે જીવન્મુક્તાઃ ઇત્યર્થઃ ।નનુ જીવન્મુક્તઃ કઃ ?
યથા દેહોઽહં પુરુષોઽહં બ્રાહ્મણોઽહં શૂદ્રોઽહમસ્મીતિ
દૃઢનિશ્ચયસ્તથા નાહં બ્રાહ્મણઃ ન શૂદ્રઃ ન પુરુષઃ
કિંતુ અસંગઃ સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપઃ પ્રકાશરૂપઃ સર્વાંતર્યામી
ચિદાકાશરૂપોઽસ્મીતિ દૃઢનિશ્ચય
રૂપોઽપરોક્ષજ્ઞાનવાન્ જીવન્મુક્તઃ ॥બ્રહ્મૈવાહમસ્મીત્યપરોક્ષજ્ઞાનેન નિખિલકર્મબંધવિનિર્મુક્તઃ
સ્યાત્ ।
કર્માણિ
કર્માણિ કતિવિધાનિ સંતીતિ ચેત્
આગામિસંચિતપ્રારબ્ધભેદેન ત્રિવિધાનિ સંતિ ।
આગામિ કર્મ
જ્ઞાનોત્પત્ત્યનંતરં જ્ઞાનિદેહકૃતં પુણ્યપાપરૂપં કર્મ
યદસ્તિ તદાગામીત્યભિધીયતે ।
સંચિત કર્મ
સંચિતં કર્મ કિમ્ ?
અનંતકોટિજન્મનાં બીજભૂતં સત્ યત્કર્મજાતં પૂર્વાર્જિતં
તિષ્ઠતિ તત્ સંચિતં જ્ઞેયમ્ ।
પ્રારબ્ધ કર્મ
પ્રારબ્ધં કર્મ કિમિતિ ચેત્ ।
ઇદં શરીરમુત્પાદ્ય ઇહ લોકે એવં સુખદુઃખાદિપ્રદં યત્કર્મ
તત્પ્રારબ્ધં
ભોગેન નષ્ટં ભવતિ પ્રારબ્ધકર્મણાં ભોગાદેવ ક્ષય ઇતિ ।
કર્મ મુક્તઃ
સંચિતં કર્મ બ્રહ્મૈવાહમિતિ નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાનેન નશ્યતિ ।આગામિ કર્મ અપિ જ્ઞાનેન નશ્યતિ કિંચ આગામિ કર્મણાં
નલિનીદલગતજલવત્ જ્ઞાનિનાં સંબંધો નાસ્તિ ।
જ્ઞાનિઃ
કિંચ યે જ્ઞાનિનં સ્તુવંતિ ભજંતિ અર્ચયંતિ તાન્પ્રતિ
જ્ઞાનિકૃતં આગામિ પુણ્યં ગચ્છતિ ।
યે જ્ઞાનિનં નિંદંતિ દ્વિષંતિ દુઃખપ્રદાનં કુર્વંતિ તાન્પ્રતિ
જ્ઞાનિકૃતં સર્વમાગામિ ક્રિયમાણં યદવાચ્યં કર્મ
પાપાત્મકં તદ્ગચ્છતિ ।
સુહૃદઃ પુણ્યકૃતં દુર્હૃદઃ પાપકૃત્યં ગૃહ્ણંતિ ।
બ્રહ્માનંદમ્
તથા ચાત્મવિત્સંસારં તીર્ત્વા બ્રહ્માનંદમિહૈવ પ્રાપ્નોતિ ।
તરતિ શોકમાત્મવિત્ ઇતિ શ્રુતેઃ ।
તનું ત્યજતુ વા કાશ્યાં શ્વપચસ્ય ગૃહેઽથ વા ।
જ્ઞાનસંપ્રાપ્તિસમયે મુક્તાઽસૌ વિગતાશયઃ । ઇતિ સ્મૃતેશ્ચ ।ઇતિ શ્રીશંકરભગવત્પાદાચાર્યપ્રણીતઃ તત્ત્વબોધપ્રકરણં સમાપ્તમ્ ।
