అష్టావక్ర ఉవాచ ॥

యస్య బోధోదయే తావత్స్వప్నవద్ భవతి భ్రమః ।
తస్మై సుఖైకరూపాయ నమః శాన్తాయ తేజసే ॥ 18-1॥

అర్జయిత్వాఖిలాన్ అర్థాన్ భోగానాప్నోతి పుష్కలాన్ ।
న హి సర్వపరిత్యాగమన్తరేణ సుఖీ భవేత్ ॥ 18-2॥

కర్తవ్యదుఃఖమార్తణ్డజ్వాలాదగ్ధాన్తరాత్మనః ।
కుతః ప్రశమపీయూషధారాసారమృతే సుఖమ్ ॥ 18-3॥

భవోఽయం భావనామాత్రో న కిఞ్చిత్ పరమార్థతః ।
నాస్త్యభావః స్వభావానాం భావాభావవిభావినామ్ ॥ 18-4॥

న దూరం న చ సఙ్కోచాల్లబ్ధమేవాత్మనః పదమ్ ।
నిర్వికల్పం నిరాయాసం నిర్వికారం నిరఞ్జనమ్ ॥ 18-5॥

వ్యామోహమాత్రవిరతౌ స్వరూపాదానమాత్రతః ।
వీతశోకా విరాజన్తే నిరావరణదృష్టయః ॥ 18-6॥

సమస్తం కల్పనామాత్రమాత్మా ముక్తః సనాతనః ।
ఇతి విజ్ఞాయ ధీరో హి కిమభ్యస్యతి బాలవత్ ॥ 18-7॥

ఆత్మా బ్రహ్మేతి నిశ్చిత్య భావాభావౌ చ కల్పితౌ ।
నిష్కామః కిం విజానాతి కిం బ్రూతే చ కరోతి కిమ్ ॥ 18-8॥

అయం సోఽహమయం నాహమితి క్షీణా వికల్పనా ।
సర్వమాత్మేతి నిశ్చిత్య తూష్ణీమ్భూతస్య యోగినః ॥ 18-9॥

న విక్షేపో న చైకాగ్ర్యం నాతిబోధో న మూఢతా ।
న సుఖం న చ వా దుఃఖముపశాన్తస్య యోగినః ॥ 18-10॥

స్వారాజ్యే భైక్షవృత్తౌ చ లాభాలాభే జనే వనే ।
నిర్వికల్పస్వభావస్య న విశేషోఽస్తి యోగినః ॥ 18-11॥

క్వ ధర్మః క్వ చ వా కామః క్వ చార్థః క్వ వివేకితా ।
ఇదం కృతమిదం నేతి ద్వన్ద్వైర్ముక్తస్య యోగినః ॥ 18-12॥

కృత్యం కిమపి నైవాస్తి న కాపి హృది రఞ్జనా ।
యథా జీవనమేవేహ జీవన్ముక్తస్య యోగినః ॥ 18-13॥

క్వ మోహః క్వ చ వా విశ్వం క్వ తద్ ధ్యానం క్వ ముక్తతా ।
సర్వసఙ్కల్పసీమాయాం విశ్రాన్తస్య మహాత్మనః ॥ 18-14॥

యేన విశ్వమిదం దృష్టం స నాస్తీతి కరోతు వై ।
నిర్వాసనః కిం కురుతే పశ్యన్నపి న పశ్యతి ॥ 18-15॥

యేన దృష్టం పరం బ్రహ్మ సోఽహం బ్రహ్మేతి చిన్తయేత్ ।
కిం చిన్తయతి నిశ్చిన్తో ద్వితీయం యో న పశ్యతి ॥ 18-16॥

దృష్టో యేనాత్మవిక్షేపో నిరోధం కురుతే త్వసౌ ।
ఉదారస్తు న విక్షిప్తః సాధ్యాభావాత్కరోతి కిమ్ ॥ 18-17॥

ధీరో లోకవిపర్యస్తో వర్తమానోఽపి లోకవత్ ।
న సమాధిం న విక్షేపం న లోపం స్వస్య పశ్యతి ॥ 18-18॥

భావాభావవిహీనో యస్తృప్తో నిర్వాసనో బుధః ।
నైవ కిఞ్చిత్కృతం తేన లోకదృష్ట్యా వికుర్వతా ॥ 18-19॥

ప్రవృత్తౌ వా నివృత్తౌ వా నైవ ధీరస్య దుర్గ్రహః ।
యదా యత్కర్తుమాయాతి తత్కృత్వా తిష్ఠతః సుఖమ్ ॥ 18-20॥

నిర్వాసనో నిరాలమ్బః స్వచ్ఛన్దో ముక్తబన్ధనః ।
క్షిప్తః సంస్కారవాతేన చేష్టతే శుష్కపర్ణవత్ ॥ 18-21॥

అసంసారస్య తు క్వాపి న హర్షో న విషాదతా ।
స శీతలమనా నిత్యం విదేహ ఇవ రాజయే ॥ 18-22॥

కుత్రాపి న జిహాసాస్తి నాశో వాపి న కుత్రచిత్ ।
ఆత్మారామస్య ధీరస్య శీతలాచ్ఛతరాత్మనః ॥ 18-23॥

ప్రకృత్యా శూన్యచిత్తస్య కుర్వతోఽస్య యదృచ్ఛయా ।
ప్రాకృతస్యేవ ధీరస్య న మానో నావమానతా ॥ 18-24॥

కృతం దేహేన కర్మేదం న మయా శుద్ధరూపిణా ।
ఇతి చిన్తానురోధీ యః కుర్వన్నపి కరోతి న ॥ 18-25॥

అతద్వాదీవ కురుతే న భవేదపి బాలిశః ।
జీవన్ముక్తః సుఖీ శ్రీమాన్ సంసరన్నపి శోభతే ॥ 18-26॥

నానావిచారసుశ్రాన్తో ధీరో విశ్రాన్తిమాగతః ।
న కల్పతే న జానాతి న శ‍ఋణోతి న పశ్యతి ॥ 18-27॥

అసమాధేరవిక్షేపాన్ న ముముక్షుర్న చేతరః ।
నిశ్చిత్య కల్పితం పశ్యన్ బ్రహ్మైవాస్తే మహాశయః ॥ 18-28॥

యస్యాన్తః స్యాదహఙ్కారో న కరోతి కరోతి సః ।
నిరహఙ్కారధీరేణ న కిఞ్చిదకృతం కృతమ్ ॥ 18-29॥

నోద్విగ్నం న చ సన్తుష్టమకర్తృ స్పన్దవర్జితమ్ ।
నిరాశం గతసన్దేహం చిత్తం ముక్తస్య రాజతే ॥ 18-30॥

నిర్ధ్యాతుం చేష్టితుం వాపి యచ్చిత్తం న ప్రవర్తతే ।
నిర్నిమిత్తమిదం కిన్తు నిర్ధ్యాయేతి విచేష్టతే ॥ 18-31॥

తత్త్వం యథార్థమాకర్ణ్య మన్దః ప్రాప్నోతి మూఢతామ్ ।
అథవా యాతి సఙ్కోచమమూఢః కోఽపి మూఢవత్ ॥ 18-32॥

ఏకాగ్రతా నిరోధో వా మూఢైరభ్యస్యతే భృశమ్ ।
ధీరాః కృత్యం న పశ్యన్తి సుప్తవత్స్వపదే స్థితాః ॥ 18-33॥

అప్రయత్నాత్ ప్రయత్నాద్ వా మూఢో నాప్నోతి నిర్వృతిమ్ ।
తత్త్వనిశ్చయమాత్రేణ ప్రాజ్ఞో భవతి నిర్వృతః ॥ 18-34॥

శుద్ధం బుద్ధం ప్రియం పూర్ణం నిష్ప్రపఞ్చం నిరామయమ్ ।
ఆత్మానం తం న జానన్తి తత్రాభ్యాసపరా జనాః ॥ 18-35॥

నాప్నోతి కర్మణా మోక్షం విమూఢోఽభ్యాసరూపిణా ।
ధన్యో విజ్ఞానమాత్రేణ ముక్తస్తిష్ఠత్యవిక్రియః ॥ 18-36॥

మూఢో నాప్నోతి తద్ బ్రహ్మ యతో భవితుమిచ్ఛతి ।
అనిచ్ఛన్నపి ధీరో హి పరబ్రహ్మస్వరూపభాక్ ॥ 18-37॥

నిరాధారా గ్రహవ్యగ్రా మూఢాః సంసారపోషకాః ।
ఏతస్యానర్థమూలస్య మూలచ్ఛేదః కృతో బుధైః ॥ 18-38॥

న శాన్తిం లభతే మూఢో యతః శమితుమిచ్ఛతి ।
ధీరస్తత్త్వం వినిశ్చిత్య సర్వదా శాన్తమానసః ॥ 18-39॥

క్వాత్మనో దర్శనం తస్య యద్ దృష్టమవలమ్బతే ।
ధీరాస్తం తం న పశ్యన్తి పశ్యన్త్యాత్మానమవ్యయమ్ ॥ 18-40॥

క్వ నిరోధో విమూఢస్య యో నిర్బన్ధం కరోతి వై ।
స్వారామస్యైవ ధీరస్య సర్వదాసావకృత్రిమః ॥ 18-41॥

భావస్య భావకః కశ్చిన్ న కిఞ్చిద్ భావకోపరః ।
ఉభయాభావకః కశ్చిద్ ఏవమేవ నిరాకులః ॥ 18-42॥

శుద్ధమద్వయమాత్మానం భావయన్తి కుబుద్ధయః ।
న తు జానన్తి సమ్మోహాద్యావజ్జీవమనిర్వృతాః ॥ 18-43॥

ముముక్షోర్బుద్ధిరాలమ్బమన్తరేణ న విద్యతే ।
నిరాలమ్బైవ నిష్కామా బుద్ధిర్ముక్తస్య సర్వదా ॥ 18-44॥

విషయద్వీపినో వీక్ష్య చకితాః శరణార్థినః ।
విశన్తి ఝటితి క్రోడం నిరోధైకాగ్రసిద్ధయే ॥ 18-45॥

నిర్వాసనం హరిం దృష్ట్వా తూష్ణీం విషయదన్తినః ।
పలాయన్తే న శక్తాస్తే సేవన్తే కృతచాటవః ॥ 18-46॥

న ముక్తికారికాం ధత్తే నిఃశఙ్కో యుక్తమానసః ।
పశ్యన్ శ‍ఋణ్వన్ స్పృశన్ జిఘ్రన్నశ్నన్నాస్తే యథాసుఖమ్ ॥ 18-47॥

వస్తుశ్రవణమాత్రేణ శుద్ధబుద్ధిర్నిరాకులః ।
నైవాచారమనాచారమౌదాస్యం వా ప్రపశ్యతి ॥ 18-48॥

యదా యత్కర్తుమాయాతి తదా తత్కురుతే ఋజుః ।
శుభం వాప్యశుభం వాపి తస్య చేష్టా హి బాలవత్ ॥ 18-49॥

స్వాతన్త్ర్యాత్సుఖమాప్నోతి స్వాతన్త్ర్యాల్లభతే పరమ్ ।
స్వాతన్త్ర్యాన్నిర్వృతిం గచ్ఛేత్స్వాతన్త్ర్యాత్ పరమం పదమ్ ॥ 18-50॥

అకర్తృత్వమభోక్తృత్వం స్వాత్మనో మన్యతే యదా ।
తదా క్షీణా భవన్త్యేవ సమస్తాశ్చిత్తవృత్తయః ॥ 18-51॥

ఉచ్ఛృఙ్ఖలాప్యకృతికా స్థితిర్ధీరస్య రాజతే ।
న తు సస్పృహచిత్తస్య శాన్తిర్మూఢస్య కృత్రిమా ॥ 18-52॥

విలసన్తి మహాభోగైర్విశన్తి గిరిగహ్వరాన్ ।
నిరస్తకల్పనా ధీరా అబద్ధా ముక్తబుద్ధయః ॥ 18-53॥

శ్రోత్రియం దేవతాం తీర్థమఙ్గనాం భూపతిం ప్రియమ్ ।
దృష్ట్వా సమ్పూజ్య ధీరస్య న కాపి హృది వాసనా ॥ 18-54॥

భృత్యైః పుత్రైః కలత్రైశ్చ దౌహిత్రైశ్చాపి గోత్రజైః ।
విహస్య ధిక్కృతో యోగీ న యాతి వికృతిం మనాక్ ॥ 18-55॥

సన్తుష్టోఽపి న సన్తుష్టః ఖిన్నోఽపి న చ ఖిద్యతే ।
తస్యాశ్చర్యదశాం తాం తాం తాదృశా ఏవ జానతే ॥ 18-56॥

కర్తవ్యతైవ సంసారో న తాం పశ్యన్తి సూరయః ।
శూన్యాకారా నిరాకారా నిర్వికారా నిరామయాః ॥ 18-57॥

అకుర్వన్నపి సఙ్క్షోభాద్ వ్యగ్రః సర్వత్ర మూఢధీః ।
కుర్వన్నపి తు కృత్యాని కుశలో హి నిరాకులః ॥ 18-58॥

సుఖమాస్తే సుఖం శేతే సుఖమాయాతి యాతి చ ।
సుఖం వక్తి సుఖం భుఙ్క్తే వ్యవహారేఽపి శాన్తధీః ॥ 18-59॥

స్వభావాద్యస్య నైవార్తిర్లోకవద్ వ్యవహారిణః ।
మహాహ్రద ఇవాక్షోభ్యో గతక్లేశః సుశోభతే ॥ 18-60॥

నివృత్తిరపి మూఢస్య ప్రవృత్తి రుపజాయతే ।
ప్రవృత్తిరపి ధీరస్య నివృత్తిఫలభాగినీ ॥ 18-61॥

పరిగ్రహేషు వైరాగ్యం ప్రాయో మూఢస్య దృశ్యతే ।
దేహే విగలితాశస్య క్వ రాగః క్వ విరాగతా ॥ 18-62॥

భావనాభావనాసక్తా దృష్టిర్మూఢస్య సర్వదా ।
భావ్యభావనయా సా తు స్వస్థస్యాదృష్టిరూపిణీ ॥ 18-63॥

సర్వారమ్భేషు నిష్కామో యశ్చరేద్ బాలవన్ మునిః ।
న లేపస్తస్య శుద్ధస్య క్రియమాణేఽపి కర్మణి ॥ 18-64॥

స ఏవ ధన్య ఆత్మజ్ఞః సర్వభావేషు యః సమః ।
పశ్యన్ శ‍ఋణ్వన్ స్పృశన్ జిఘ్రన్న్ అశ్నన్నిస్తర్షమానసః ॥ 18-65॥

క్వ సంసారః క్వ చాభాసః క్వ సాధ్యం క్వ చ సాధనమ్ ।
ఆకాశస్యేవ ధీరస్య నిర్వికల్పస్య సర్వదా ॥ 18-66॥

స జయత్యర్థసన్న్యాసీ పూర్ణస్వరసవిగ్రహః ।
అకృత్రిమోఽనవచ్ఛిన్నే సమాధిర్యస్య వర్తతే ॥ 18-67॥

బహునాత్ర కిముక్తేన జ్ఞాతతత్త్వో మహాశయః ।
భోగమోక్షనిరాకాఙ్క్షీ సదా సర్వత్ర నీరసః ॥ 18-68॥

మహదాది జగద్ద్వైతం నామమాత్రవిజృమ్భితమ్ ।
విహాయ శుద్ధబోధస్య కిం కృత్యమవశిష్యతే ॥ 18-69॥

భ్రమభూతమిదం సర్వం కిఞ్చిన్నాస్తీతి నిశ్చయీ ।
అలక్ష్యస్ఫురణః శుద్ధః స్వభావేనైవ శామ్యతి ॥ 18-70॥

శుద్ధస్ఫురణరూపస్య దృశ్యభావమపశ్యతః ।
క్వ విధిః క్వ చ వైరాగ్యం క్వ త్యాగః క్వ శమోఽపి వా ॥ 18-71॥

స్ఫురతోఽనన్తరూపేణ ప్రకృతిం చ న పశ్యతః ।
క్వ బన్ధః క్వ చ వా మోక్షః క్వ హర్షః క్వ విషాదితా ॥ 18-72॥

బుద్ధిపర్యన్తసంసారే మాయామాత్రం వివర్తతే ।
నిర్మమో నిరహఙ్కారో నిష్కామః శోభతే బుధః ॥ 18-73॥

అక్షయం గతసన్తాపమాత్మానం పశ్యతో మునేః ।
క్వ విద్యా చ క్వ వా విశ్వం క్వ దేహోఽహం మమేతి వా ॥ 18-74॥

నిరోధాదీని కర్మాణి జహాతి జడధీర్యది ।
మనోరథాన్ ప్రలాపాంశ్చ కర్తుమాప్నోత్యతత్క్షణాత్ ॥ 18-75॥

మన్దః శ్రుత్వాపి తద్వస్తు న జహాతి విమూఢతామ్ ।
నిర్వికల్పో బహిర్యత్నాదన్తర్విషయలాలసః ॥ 18-76॥

జ్ఞానాద్ గలితకర్మా యో లోకదృష్ట్యాపి కర్మకృత్ ।
నాప్నోత్యవసరం కర్తుం వక్తుమేవ న కిఞ్చన ॥ 18-77॥

క్వ తమః క్వ ప్రకాశో వా హానం క్వ చ న కిఞ్చన ।
నిర్వికారస్య ధీరస్య నిరాతఙ్కస్య సర్వదా ॥ 18-78॥

క్వ ధైర్యం క్వ వివేకిత్వం క్వ నిరాతఙ్కతాపి వా ।
అనిర్వాచ్యస్వభావస్య నిఃస్వభావస్య యోగినః ॥ 18-79॥

న స్వర్గో నైవ నరకో జీవన్ముక్తిర్న చైవ హి ।
బహునాత్ర కిముక్తేన యోగదృష్ట్యా న కిఞ్చన ॥ 18-80॥

నైవ ప్రార్థయతే లాభం నాలాభేనానుశోచతి ।
ధీరస్య శీతలం చిత్తమమృతేనైవ పూరితమ్ ॥ 18-81॥

న శాన్తం స్తౌతి నిష్కామో న దుష్టమపి నిన్దతి ।
సమదుఃఖసుఖస్తృప్తః కిఞ్చిత్ కృత్యం న పశ్యతి ॥ 18-82॥

ధీరో న ద్వేష్టి సంసారమాత్మానం న దిదృక్షతి ।
హర్షామర్షవినిర్ముక్తో న మృతో న చ జీవతి ॥ 18-83॥

నిఃస్నేహః పుత్రదారాదౌ నిష్కామో విషయేషు చ ।
నిశ్చిన్తః స్వశరీరేఽపి నిరాశః శోభతే బుధః ॥ 18-84॥

తుష్టిః సర్వత్ర ధీరస్య యథాపతితవర్తినః ।
స్వచ్ఛన్దం చరతో దేశాన్ యత్రస్తమితశాయినః ॥ 18-85॥

పతతూదేతు వా దేహో నాస్య చిన్తా మహాత్మనః ।
స్వభావభూమివిశ్రాన్తివిస్మృతాశేషసంసృతేః ॥ 18-86॥

అకిఞ్చనః కామచారో నిర్ద్వన్ద్వశ్ఛిన్నసంశయః ।
అసక్తః సర్వభావేషు కేవలో రమతే బుధః ॥ 18-87॥

నిర్మమః శోభతే ధీరః సమలోష్టాశ్మకాఞ్చనః ।
సుభిన్నహృదయగ్రన్థిర్వినిర్ధూతరజస్తమః ॥ 18-88॥

సర్వత్రానవధానస్య న కిఞ్చిద్ వాసనా హృది ।
ముక్తాత్మనో వితృప్తస్య తులనా కేన జాయతే ॥ 18-89॥

జానన్నపి న జానాతి పశ్యన్నపి న పశ్యతి ।
బ్రువన్న్ అపి న చ బ్రూతే కోఽన్యో నిర్వాసనాదృతే ॥ 18-90॥

భిక్షుర్వా భూపతిర్వాపి యో నిష్కామః స శోభతే ।
భావేషు గలితా యస్య శోభనాశోభనా మతిః ॥ 18-91॥

క్వ స్వాచ్ఛన్ద్యం క్వ సఙ్కోచః క్వ వా తత్త్వవినిశ్చయః ।
నిర్వ్యాజార్జవభూతస్య చరితార్థస్య యోగినః ॥ 18-92॥

ఆత్మవిశ్రాన్తితృప్తేన నిరాశేన గతార్తినా ।
అన్తర్యదనుభూయేత తత్ కథం కస్య కథ్యతే ॥ 18-93॥

సుప్తోఽపి న సుషుప్తౌ చ స్వప్నేఽపి శయితో న చ ।
జాగరేఽపి న జాగర్తి ధీరస్తృప్తః పదే పదే ॥ 18-94॥

జ్ఞః సచిన్తోఽపి నిశ్చిన్తః సేన్ద్రియోఽపి నిరిన్ద్రియః ।
సుబుద్ధిరపి నిర్బుద్ధిః సాహఙ్కారోఽనహఙ్కృతిః ॥ 18-95॥

న సుఖీ న చ వా దుఃఖీ న విరక్తో న సఙ్గవాన్ ।
న ముముక్షుర్న వా ముక్తా న కిఞ్చిన్న చ కిఞ్చన ॥ 18-96॥

విక్షేపేఽపి న విక్షిప్తః సమాధౌ న సమాధిమాన్ ।
జాడ్యేఽపి న జడో ధన్యః పాణ్డిత్యేఽపి న పణ్డితః ॥ 18-97॥

ముక్తో యథాస్థితిస్వస్థః కృతకర్తవ్యనిర్వృతః ।
సమః సర్వత్ర వైతృష్ణ్యాన్న స్మరత్యకృతం కృతమ్ ॥ 18-98॥

న ప్రీయతే వన్ద్యమానో నిన్ద్యమానో న కుప్యతి ।
నైవోద్విజతి మరణే జీవనే నాభినన్దతి ॥ 18-99॥

న ధావతి జనాకీర్ణం నారణ్యముపశాన్తధీః ।
యథాతథా యత్రతత్ర సమ ఏవావతిష్ఠతే ॥ 18-100॥