సర్వవేదాన్తసిద్ధాన్తగోచరం తమగోచరమ్ ।
గోవిన్దం పరమానన్దం సద్గురుం ప్రణతోఽస్మ్యహమ్ ॥ 1॥
జన్తూనాం నరజన్మ దుర్లభమతః పుంస్త్వం తతో విప్రతా
తస్మాద్వైదికధర్మమార్గపరతా విద్వత్త్వమస్మాత్పరమ్ ।
ఆత్మానాత్మవివేచనం స్వనుభవో బ్రహ్మాత్మనా సంస్థితిః
ముక్తిర్నో శతజన్మకోటిసుకృతైః పుణ్యైర్వినా లభ్యతే ॥ 2॥ (పాఠభేదః - శతకోటిజన్మసు కృతైః)
దుర్లభం త్రయమేవైతద్దేవానుగ్రహహేతుకమ్ ।
మనుష్యత్వం ముముక్షుత్వం మహాపురుషసంశ్రయః ॥ 3॥
లబ్ధ్వా కథఞ్చిన్నరజన్మ దుర్లభం (పాఠభేదః - కథఞ్చిన్)
తత్రాపి పుంస్త్వం శ్రుతిపారదర్శనమ్ ।
యస్త్వాత్మముక్తౌ న యతేత మూఢధీః
స హ్యాత్మహా స్వం వినిహన్త్యసద్గ్రహాత్ ॥ 4॥ (పాఠభేదః - ఆత్మహా స్వం)
ఇతః కో న్వస్తి మూఢాత్మా యస్తు స్వార్థే ప్రమాద్యతి ।
దుర్లభం మానుషం దేహం ప్రాప్య తత్రాపి పౌరుషమ్ ॥ 5॥
వదన్తు శాస్త్రాణి యజన్తు దేవాన్ (పాఠభేదః - పఠన్తు)
కుర్వన్తు కర్మాణి భజన్తు దేవతాః ।
ఆత్మైక్యబోధేన వినాపి ముక్తి- (పాఠభేదః - వినా విముక్తిః న)
ర్న సిధ్యతి బ్రహ్మశతాన్తరేఽపి ॥ 6॥
అమృతత్త్వస్య నాశాస్తి విత్తేనేత్యేవ హి శ్రుతిః ।
బ్రవీతి కర్మణో ముక్తేరహేతుత్వం స్ఫుటం యతః ॥ 7॥
అతో విముక్త్యై ప్రయతేత విద్వాన్
సన్న్యస్తబాహ్యార్థసుఖస్పృహః సన్ ।
సన్తం మహాన్తం సముపేత్య దేశికం
తేనోపదిష్టార్థసమాహితాత్మా ॥ 8॥
ఉద్ధరేదాత్మనాఽఽత్మానం మగ్నం సంసారవారిధౌ ।
యోగారూఢత్వమాసాద్య సమ్యగ్దర్శననిష్ఠయా ॥ 9॥
సన్న్యస్య సర్వకర్మాణి భవబన్ధవిముక్తయే ।
యత్యతాం పణ్డితైర్ధీరైరాత్మాభ్యాస ఉపస్థితైః ॥ 10॥
చిత్తస్య శుద్ధయే కర్మ న తు వస్తూపలబ్ధయే ।
వస్తుసిద్ధిర్విచారేణ న కిఞ్చిత్కర్మకోటిభిః ॥ 11॥
సమ్యగ్విచారతః సిద్ధా రజ్జుతత్త్వావధారణా ।
భ్రాన్తోదితమహాసర్పభయదుఃఖవినాశినీ ॥ 12॥ (పాఠభేదః - భ్రాన్త్యో)
అర్థస్య నిశ్చయో దృష్టో విచారేణ హితోక్తితః ।
న స్నానేన న దానేన ప్రాణాయామశతేన వా ॥ 13॥
అధికారిణమాశాస్తే ఫలసిద్ధిర్విశేషతః ।
ఉపాయా దేశకాలాద్యాః సన్త్యస్మిన్సహకారిణః ॥ 14॥ (పాఠభేదః - సన్త్యస్యాం)
అతో విచారః కర్తవ్యో జిజ్ఞాసోరాత్మవస్తునః ॥
సమాసాద్య దయాసిన్ధుం గురుం బ్రహ్మవిదుత్తమమ్ ॥ 15॥
మేధావీ పురుషో విద్వానూహాపోహవిచక్షణః ।
అధికార్యాత్మవిద్యాయాముక్తలక్షణలక్షితః ॥ 16॥
వివేకినో విరక్తస్య శమాదిగుణశాలినః ।
ముముక్షోరేవ హి బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయోగ్యతా మతా ॥ 17॥
సాధనాన్యత్ర చత్వారి కథితాని మనీషిభిః ।
యేషు సత్స్వేవ సన్నిష్ఠా యదభావే న సిధ్యతి ॥ 18॥
ఆదౌ నిత్యానిత్యవస్తువివేకః పరిగణ్యతే ।
ఇహాముత్రఫలభోగవిరాగస్తదనన్తరమ్ ।
శమాదిషట్కసమ్పత్తిర్ముముక్షుత్వమితి స్ఫుటమ్ ॥ 19॥
బ్రహ్మ సత్యం జగన్మిథ్యేత్యేవంరూపో వినిశ్చయః ।
సోఽయం నిత్యానిత్యవస్తువివేకః సముదాహృతః ॥ 20॥
తద్వైరాగ్యం జిహాసా యా దర్శనశ్రవణాదిభిః । (పాఠభేదః - జుగుప్సా యా)
దేహాదిబ్రహ్మపర్యన్తే హ్యనిత్యే భోగవస్తుని ॥ 21॥ (పాఠభేదః - భోగ్యవస్తుని)
విరజ్య విషయవ్రాతాద్దోషదృష్ట్యా ముహుర్ముహుః ।
స్వలక్ష్యే నియతావస్థా మనసః శమ ఉచ్యతే ॥ 22॥
విషయేభ్యః పరావర్త్య స్థాపనం స్వస్వగోలకే ।
ఉభయేషామిన్ద్రియాణాం స దమః పరికీర్తితః ।
బాహ్యానాలమ్బనం వృత్తేరేషోపరతిరుత్తమా ॥ 23॥
సహనం సర్వదుఃఖానామప్రతీకారపూర్వకమ్ ।
చిన్తావిలాపరహితం సా తితిక్షా నిగద్యతే ॥ 24॥
శాస్త్రస్య గురువాక్యస్య సత్యబుద్ధ్యవధారణమ్ । (పాఠభేదః - సత్యబుద్ధ్యావధారణా)
సా శ్రద్ధా కథితా సద్భిర్యయా వస్తూపలభ్యతే ॥ 25॥
సర్వదా స్థాపనం బుద్ధేః శుద్ధే బ్రహ్మణి సర్వదా । (పాఠభేదః - సమ్యగాస్థాపనం)
తత్సమాధానమిత్యుక్తం న తు చిత్తస్య లాలనమ్ ॥ 26॥
అహఙ్కారాదిదేహాన్తాన్ బన్ధానజ్ఞానకల్పితాన్ ।
స్వస్వరూపావబోధేన మోక్తుమిచ్ఛా ముముక్షుతా ॥ 27॥
మన్దమధ్యమరూపాపి వైరాగ్యేణ శమాదినా ।
ప్రసాదేన గురోః సేయం ప్రవృద్ధా సూయతే ఫలమ్ ॥ 28॥
వైరాగ్యం చ ముముక్షుత్వం తీవ్రం యస్య తు విద్యతే ।
తస్మిన్నేవార్థవన్తః స్యుః ఫలవన్తః శమాదయః ॥ 29॥
ఏతయోర్మన్దతా యత్ర విరక్తత్వముముక్షయోః ।
మరౌ సలిలవత్తత్ర శమాదేర్భానమాత్రతా ॥ 30॥
మోక్షకారణసామగ్ర్యాం భక్తిరేవ గరీయసీ ।
స్వస్వరూపానుసన్ధానం భక్తిరిత్యభిధీయతే ॥ 31॥
స్వాత్మతత్త్వానుసన్ధానం భక్తిరిత్యపరే జగుః ।
ఉక్తసాధనసమ్పన్నస్తత్త్వజిజ్ఞాసురాత్మనః ।
ఉపసీదేద్గురుం ప్రాజ్ఞం యస్మాద్బన్ధవిమోక్షణమ్ ॥ 32॥
శ్రోత్రియోఽవృజినోఽకామహతో యో బ్రహ్మవిత్తమః ।
బ్రహ్మణ్యుపరతః శాన్తో నిరిన్ధన ఇవానలః ।
అహేతుకదయాసిన్ధుర్బన్ధురానమతాం సతామ్ ॥ 33॥
తమారాధ్య గురుం భక్త్యా ప్రహ్వప్రశ్రయసేవనైః । (పాఠభేదః - ప్రహ్వః)
ప్రసన్నం తమనుప్రాప్య పృచ్ఛేజ్జ్ఞాతవ్యమాత్మనః ॥ 34॥
స్వామిన్నమస్తే నతలోకబన్ధో
కారుణ్యసిన్ధో పతితం భవాబ్ధౌ ।
మాముద్ధరాత్మీయకటాక్షదృష్ట్యా
ఋజ్వ్యాతికారుణ్యసుధాభివృష్ట్యా ॥ 35॥
దుర్వారసంసారదవాగ్నితప్తం
దోధూయమానం దురదృష్టవాతైః ।
భీతం ప్రపన్నం పరిపాహి మృత్యోః
శరణ్యమన్యద్యదహం న జానే ॥ 36॥ (పాఠభేదః - అన్యం)
శాన్తా మహాన్తో నివసన్తి సన్తో
వసన్తవల్లోకహితం చరన్తః ।
తీర్ణాః స్వయం భీమభవార్ణవం జనా-
నహేతునాన్యానపి తారయన్తః ॥ 37॥
అయం స్వభావః స్వత ఏవ యత్పర-
శ్రమాపనోదప్రవణం మహాత్మనామ్ ।
సుధాంశురేష స్వయమర్కకర్కశ-
ప్రభాభితప్తామవతి క్షితిం కిల ॥ 38॥
బ్రహ్మానన్దరసానుభూతికలితైః పూతైః సుశీతైర్యుతై- (పాఠభేదః - సుశీతైః సితైః)
ర్యుష్మద్వాక్కలశోజ్ఝితైః శ్రుతిసుఖైర్వాక్యామృతైః సేచయ ।
సన్తప్తం భవతాపదావదహనజ్వాలాభిరేనం ప్రభో
ధన్యాస్తే భవదీక్షణక్షణగతేః పాత్రీకృతాః స్వీకృతాః ॥ 39॥
కథం తరేయం భవసిన్ధుమేతం
కా వా గతిర్మే కతమోఽస్త్యుపాయః ।
జానే న కిఞ్చిత్కృపయాఽవ మాం ప్రభో
సంసారదుఃఖక్షతిమాతనుష్వ ॥ 40॥
తథా వదన్తం శరణాగతం స్వం
సంసారదావానలతాపతప్తమ్ ।
నిరీక్ష్య కారుణ్యరసార్ద్రదృష్ట్యా
దద్యాదభీతిం సహసా మహాత్మా ॥ 41॥
విద్వాన్ స తస్మా ఉపసత్తిమీయుషే
ముముక్షవే సాధు యథోక్తకారిణే ।
ప్రశాన్తచిత్తాయ శమాన్వితాయ
తత్త్వోపదేశం కృపయైవ కుర్యాత్ ॥ 42॥
మా భైష్ట విద్వంస్తవ నాస్త్యపాయః
సంసారసిన్ధోస్తరణేఽస్త్యుపాయః ।
యేనైవ యాతా యతయోఽస్య పారం
తమేవ మార్గం తవ నిర్దిశామి ॥ 43॥
అస్త్యుపాయో మహాన్కశ్చిత్సంసారభయనాశనః ।
తేన తీర్త్వా భవామ్భోధిం పరమానన్దమాప్స్యసి ॥ 44॥
వేదాన్తార్థవిచారేణ జాయతే జ్ఞానముత్తమమ్ ।
తేనాత్యన్తికసంసారదుఃఖనాశో భవత్యను ॥ 45॥
శ్రద్ధాభక్తిధ్యానయోగాన్ముముక్షోః
ముక్తేర్హేతూన్వక్తి సాక్షాచ్ఛ్రుతేర్గీః ।
యో వా ఏతేష్వేవ తిష్ఠత్యముష్య
మోక్షోఽవిద్యాకల్పితాద్దేహబన్ధాత్ ॥ 46॥
అజ్ఞానయోగాత్పరమాత్మనస్తవ
హ్యనాత్మబన్ధస్తత ఏవ సంసృతిః ।
తయోర్వివేకోదితబోధవహ్నిః
అజ్ఞానకార్యం ప్రదహేత్సమూలమ్ ॥ 47॥
శిష్య ఉవాచ ।
కృపయా శ్రూయతాం స్వామిన్ప్రశ్నోఽయం క్రియతే మయా ।
యదుత్తరమహం శ్రుత్వా కృతార్థః స్యాం భవన్ముఖాత్ ॥ 48॥
కో నామ బన్ధః కథమేష ఆగతః
కథం ప్రతిష్ఠాస్య కథం విమోక్షః ।
కోఽసావనాత్మా పరమః క ఆత్మా
తయోర్వివేకః కథమేతదుచ్యతామ్ ॥ 49॥
శ్రీగురువాచ ।
ధన్యోఽసి కృతకృత్యోఽసి పావితం తే కులం త్వయా । (పాఠభేదః - పావితం)
యదవిద్యాబన్ధముక్త్యా బ్రహ్మీభవితుమిచ్ఛసి ॥ 50॥
ఋణమోచనకర్తారః పితుః సన్తి సుతాదయః ।
బన్ధమోచనకర్తా తు స్వస్మాదన్యో న కశ్చన ॥ 51॥
మస్తకన్యస్తభారాదేర్దుఃఖమన్యైర్నివార్యతే ।
క్షుధాదికృతదుఃఖం తు వినా స్వేన న కేనచిత్ ॥ 52॥
పథ్యమౌషధసేవా చ క్రియతే యేన రోగిణా ।
ఆరోగ్యసిద్ధిర్దృష్టాఽస్య నాన్యానుష్ఠితకర్మణా ॥ 53॥
వస్తుస్వరూపం స్ఫుటబోధచక్షుషా
స్వేనైవ వేద్యం న తు పణ్డితేన ।
చన్ద్రస్వరూపం నిజచక్షుషైవ
జ్ఞాతవ్యమన్యైరవగమ్యతే కిమ్ ॥ 54॥
అవిద్యాకామకర్మాదిపాశబన్ధం విమోచితుమ్ ।
కః శక్నుయాద్వినాఽఽత్మానం కల్పకోటిశతైరపి ॥ 55॥
న యోగేన న సాఙ్ఖ్యేన కర్మణా నో న విద్యయా ।
బ్రహ్మాత్మైకత్వబోధేన మోక్షః సిధ్యతి నాన్యథా ॥ 56॥
వీణాయా రూపసౌన్దర్యం తన్త్రీవాదనసౌష్ఠవమ్ ।
ప్రజారఞ్జనమాత్రం తన్న సామ్రాజ్యాయ కల్పతే ॥ 57॥
వాగ్వైఖరీ శబ్దఝరీ శాస్త్రవ్యాఖ్యానకౌశలమ్ ।
వైదుష్యం విదుషాం తద్వద్భుక్తయే న తు ముక్తయే ॥ 58॥
అవిజ్ఞాతే పరే తత్త్వే శాస్త్రాధీతిస్తు నిష్ఫలా ।
విజ్ఞాతేఽపి పరే తత్త్వే శాస్త్రాధీతిస్తు నిష్ఫలా ॥ 59॥
శబ్దజాలం మహారణ్యం చిత్తభ్రమణకారణమ్ ।
అతః ప్రయత్నాజ్జ్ఞాతవ్యం తత్త్వజ్ఞైస్తత్త్వమాత్మనః ॥ 60॥ తత్త్వజ్ఞాత్తత్త్వ
అజ్ఞానసర్పదష్టస్య బ్రహ్మజ్ఞానౌషధం వినా ।
కిము వేదైశ్చ శాస్త్రైశ్చ కిము మన్త్రైః కిమౌషధైః ॥ 61॥
న గచ్ఛతి వినా పానం వ్యాధిరౌషధశబ్దతః ।
వినాఽపరోక్షానుభవం బ్రహ్మశబ్దైర్న ముచ్యతే ॥ 62॥
అకృత్వా దృశ్యవిలయమజ్ఞాత్వా తత్త్వమాత్మనః ।
బ్రహ్మశబ్దైః కుతో ముక్తిరుక్తిమాత్రఫలైర్నృణామ్ ॥ 63॥ (పాఠభేదః - బాహ్యశబ్దైః)
అకృత్వా శత్రుసంహారమగత్వాఖిలభూశ్రియమ్ ।
రాజాహమితి శబ్దాన్నో రాజా భవితుమర్హతి ॥ 64॥
ఆప్తోక్తిం ఖననం తథోపరిశిలాద్యుత్కర్షణం స్వీకృతిం (పాఠభేదః - పరిశిలాపాకర్షణం)
నిక్షేపః సమపేక్షతే న హి బహిఃశబ్దైస్తు నిర్గచ్ఛతి ।
తద్వద్బ్రహ్మవిదోపదేశమననధ్యానాదిభిర్లభ్యతే
మాయాకార్యతిరోహితం స్వమమలం తత్త్వం న దుర్యుక్తిభిః ॥ 65॥
తస్మాత్సర్వప్రయత్నేన భవబన్ధవిముక్తయే ।
స్వైరేవ యత్నః కర్తవ్యో రోగాదావివ పణ్డితైః ॥ 66॥ (పాఠభేదః - రోగాదేరివ)
యస్త్వయాద్య కృతః ప్రశ్నో వరీయాఞ్ఛాస్త్రవిన్మతః । (పాఠభేదః - సమ్మతః)
సూత్రప్రాయో నిగూఢార్థో జ్ఞాతవ్యశ్చ ముముక్షుభిః ॥ 67॥
శఋణుష్వావహితో విద్వన్యన్మయా సముదీర్యతే ।
తదేతచ్ఛ్రవణాత్సద్యో భవబన్ధాద్విమోక్ష్యసే ॥ 68॥
మోక్షస్య హేతుః ప్రథమో నిగద్యతే
వైరాగ్యమత్యన్తమనిత్యవస్తుషు ।
తతః శమశ్చాపి దమస్తితిక్షా
న్యాసః ప్రసక్తాఖిలకర్మణాం భృశమ్ ॥ 69॥
తతః శ్రుతిస్తన్మననం సతత్త్వ-
ధ్యానం చిరం నిత్యనిరన్తరం మునేః ।
తతోఽవికల్పం పరమేత్య విద్వాన్
ఇహైవ నిర్వాణసుఖం సమృచ్ఛతి ॥ 70॥
యద్బోద్ధవ్యం తవేదానీమాత్మానాత్మవివేచనమ్ ।
తదుచ్యతే మయా సమ్యక్ శ్రుత్వాత్మన్యవధారయ ॥ 71॥
మజ్జాస్థిమేదఃపలరక్తచర్మ-
త్వగాహ్వయైర్ధాతుభిరేభిరన్వితమ్ ।
పాదోరువక్షోభుజపృష్ఠమస్తకైః
అఙ్గైరుపాఙ్గైరుపయుక్తమేతత్ ॥ 72॥
అహమ్మమేతి ప్రథితం శరీరం
మోహాస్పదం స్థూలమితీర్యతే బుధైః ।
నభోనభస్వద్దహనామ్బుభూమయః
సూక్ష్మాణి భూతాని భవన్తి తాని ॥ 73॥
పరస్పరాంశైర్మిలితాని భూత్వా
స్థూలాని చ స్థూలశరీరహేతవః ।
మాత్రాస్తదీయా విషయా భవన్తి
శబ్దాదయః పఞ్చ సుఖాయ భోక్తుః ॥ 74॥
య ఏషు మూఢా విషయేషు బద్ధా
రాగోరుపాశేన సుదుర్దమేన ।
ఆయాన్తి నిర్యాన్త్యధ ఊర్ధ్వముచ్చైః
స్వకర్మదూతేన జవేన నీతాః ॥ 75॥
శబ్దాదిభిః పఞ్చభిరేవ పఞ్చ
పఞ్చత్వమాపుః స్వగుణేన బద్ధాః ।
కురఙ్గమాతఙ్గపతఙ్గమీన-
భృఙ్గా నరః పఞ్చభిరఞ్చితః కిమ్ ॥ 76॥
దోషేణ తీవ్రో విషయః కృష్ణసర్పవిషాదపి ।
విషం నిహన్తి భోక్తారం ద్రష్టారం చక్షుషాప్యయమ్ ॥ 77॥
విషయాశామహాపాశాద్యో విముక్తః సుదుస్త్యజాత్ ।
స ఏవ కల్పతే ముక్త్యై నాన్యః షట్శాస్త్రవేద్యపి ॥ 78॥
ఆపాతవైరాగ్యవతో ముముక్షూన్
భవాబ్ధిపారం ప్రతియాతుముద్యతాన్ ।
ఆశాగ్రహో మజ్జయతేఽన్తరాలే
నిగృహ్య కణ్ఠే వినివర్త్య వేగాత్ ॥ 79॥
విషయాఖ్యగ్రహో యేన సువిరక్త్యసినా హతః ।
స గచ్ఛతి భవామ్భోధేః పారం ప్రత్యూహవర్జితః ॥ 80॥
విషమవిషయమార్గైర్గచ్ఛతోఽనచ్ఛబుద్ధేః (పాఠభేదః - విషయమార్గే గచ్ఛతో)
ప్రతిపదమభియాతో మృత్యురప్యేష విద్ధి । (పాఠభేదః - ప్రతిపదమభిఘాతో మృత్యురప్యేష సిద్ధః)
హితసుజనగురూక్త్యా గచ్ఛతః స్వస్య యుక్త్యా
ప్రభవతి ఫలసిద్ధిః సత్యమిత్యేవ విద్ధి ॥ 81॥
మోక్షస్య కాఙ్క్షా యది వై తవాస్తి
త్యజాతిదూరాద్విషయాన్విషం యథా ।
పీయూషవత్తోషదయాక్షమార్జవ-
ప్రశాన్తిదాన్తీర్భజ నిత్యమాదరాత్ ॥ 82॥
అనుక్షణం యత్పరిహృత్య కృత్యం
అనాద్యవిద్యాకృతబన్ధమోక్షణమ్ ।
దేహః పరార్థోఽయమముష్య పోషణే
యః సజ్జతే స స్వమనేన హన్తి ॥ 83॥
శరీరపోషణార్థీ సన్ య ఆత్మానం దిదృక్షతి । (పాఠభేదః - దిదృక్షతే)
గ్రాహం దారుధియా ధృత్వా నదీం తర్తుం స గచ్ఛతి ॥ 84॥ (పాఠభేదః - స ఇచ్ఛతి)
మోహ ఏవ మహామృత్యుర్ముముక్షోర్వపురాదిషు ।
మోహో వినిర్జితో యేన స ముక్తిపదమర్హతి ॥ 85॥
మోహం జహి మహామృత్యుం దేహదారసుతాదిషు ।
యం జిత్వా మునయో యాన్తి తద్విష్ణోః పరమం పదమ్ ॥ 86॥
త్వఙ్మాంసరుధిరస్నాయుమేదోమజ్జాస్థిసఙ్కులమ్ ।
పూర్ణం మూత్రపురీషాభ్యాం స్థూలం నిన్ద్యమిదం వపుః ॥ 87॥
పఞ్చీకృతేభ్యో భూతేభ్యః స్థూలేభ్యః పూర్వకర్మణా ।
సముత్పన్నమిదం స్థూలం భోగాయతనమాత్మనః ।
అవస్థా జాగరస్తస్య స్థూలార్థానుభవో యతః ॥ 88॥
బాహ్యేన్ద్రియైః స్థూలపదార్థసేవాం
స్రక్చన్దనస్త్ర్యాదివిచిత్రరూపామ్ ।
కరోతి జీవః స్వయమేతదాత్మనా
తస్మాత్ప్రశస్తిర్వపుషోఽస్య జాగరే ॥ 89॥
సర్వోఽపి బాహ్యసంసారః పురుషస్య యదాశ్రయః ।
విద్ధి దేహమిదం స్థూలం గృహవద్గృహమేధినః ॥ 90॥
స్థూలస్య సమ్భవజరామరణాని ధర్మాః
స్థౌల్యాదయో బహువిధాః శిశుతాద్యవస్థాః ।
వర్ణాశ్రమాదినియమా బహుధాఽఽమయాః స్యుః
పూజావమానబహుమానముఖా విశేషాః ॥ 91॥
బుద్ధీన్ద్రియాణి శ్రవణం త్వగక్షి
ఘ్రాణం చ జిహ్వా విషయావబోధనాత్ ।
వాక్పాణిపాదా గుదమప్యుపస్థః (పాఠభేదః - ఉపస్థం)
కర్మేన్ద్రియాణి ప్రవణేన కర్మసు ॥ 92॥ (పాఠభేదః - ప్రవణాని)
నిగద్యతేఽన్తఃకరణం మనోధీః
అహఙ్కృతిశ్చిత్తమితి స్వవృత్తిభిః ।
మనస్తు సఙ్కల్పవికల్పనాదిభిః
బుద్ధిః పదార్థాధ్యవసాయధర్మతః ॥ 93॥
అత్రాభిమానాదహమిత్యహఙ్కృతిః ।
స్వార్థానుసన్ధానగుణేన చిత్తమ్ ॥ 94॥
ప్రాణాపానవ్యానోదానసమానా భవత్యసౌ ప్రాణః ।
స్వయమేవ వృత్తిభేదాద్వికృతిభేదాత్సువర్ణసలిలాదివత్ ॥ 95॥ (పాఠభేదః - వికృతేర్భేదాత్సువర్ణసలిలమివ)
వాగాది పఞ్చ శ్రవణాది పఞ్చ
ప్రాణాది పఞ్చాభ్రముఖాని పఞ్చ ।
బుద్ధ్యాద్యవిద్యాపి చ కామకర్మణీ
పుర్యష్టకం సూక్ష్మశరీరమాహుః ॥ 96॥
ఇదం శరీరం శఋణు సూక్ష్మసఞ్జ్ఞితం
లిఙ్గం త్వపఞ్చీకృతభూతసమ్భవమ్ ।
సవాసనం కర్మఫలానుభావకం
స్వాజ్ఞానతోఽనాదిరుపాధిరాత్మనః ॥ 97॥
స్వప్నో భవత్యస్య విభక్త్యవస్థా
స్వమాత్రశేషేణ విభాతి యత్ర ।
స్వప్నే తు బుద్ధిః స్వయమేవ జాగ్రత్
కాలీననానావిధవాసనాభిః ॥ 98॥
కర్త్రాదిభావం ప్రతిపద్య రాజతే
యత్ర స్వయం భాతి హ్యయం పరాత్మా । (పాఠభేదః - స్వయఞ్జ్యోతిరయం)
ధీమాత్రకోపాధిరశేషసాక్షీ
న లిప్యతే తత్కృతకర్మలేశైః । కర్మలేపైః
యస్మాదసఙ్గస్తత ఏవ కర్మభిః
న లిప్యతే కిఞ్చిదుపాధినా కృతైః ॥ 99॥
సర్వవ్యాపృతికరణం లిఙ్గమిదం స్యాచ్చిదాత్మనః పుంసః ।
వాస్యాదికమివ తక్ష్ణస్తేనైవాత్మా భవత్యసఙ్గోఽయమ్ ॥ 100॥
అన్ధత్వమన్దత్వపటుత్వధర్మాః
సౌగుణ్యవైగుణ్యవశాద్ధి చక్షుషః ।
బాధిర్యమూకత్వముఖాస్తథైవ
శ్రోత్రాదిధర్మా న తు వేత్తురాత్మనః ॥ 101॥
ఉచ్ఛ్వాసనిఃశ్వాసవిజృమ్భణక్షు-
త్ప్రస్యన్దనాద్యుత్క్రమణాదికాః క్రియాః । (పాఠభేదః - ప్రస్పన్దనాద్య్)
ప్రాణాదికర్మాణి వదన్తి తజ్ఞాః (పాఠభేదః - తజ్జ్ఞాః)
ప్రాణస్య ధర్మావశనాపిపాసే ॥ 102॥
అన్తఃకరణమేతేషు చక్షురాదిషు వర్ష్మణి ।
అహమిత్యభిమానేన తిష్ఠత్యాభాసతేజసా ॥ 103॥
అహఙ్కారః స విజ్ఞేయః కర్తా భోక్తాభిమాన్యయమ్ ।
సత్త్వాదిగుణయోగేన చావస్థాత్రయమశ్నుతే ॥ 104॥ (పాఠభేదః - యోగేనావస్థాత్రితయమ్శ్నుతే)
విషయాణామానుకూల్యే సుఖీ దుఃఖీ విపర్యయే ।
సుఖం దుఃఖం చ తద్ధర్మః సదానన్దస్య నాత్మనః ॥ 105॥
ఆత్మార్థత్వేన హి ప్రేయాన్విషయో న స్వతః ప్రియః ।
స్వత ఏవ హి సర్వేషామాత్మా ప్రియతమో యతః ।
తత ఆత్మా సదానన్దో నాస్య దుఃఖం కదాచన ॥ 106॥
యత్సుషుప్తౌ నిర్విషయ ఆత్మానన్దోఽనుభూయతే ।
శ్రుతిః ప్రత్యక్షమైతిహ్యమనుమానం చ జాగ్రతి ॥ 107॥
అవ్యక్తనామ్నీ పరమేశశక్తిః
అనాద్యవిద్యా త్రిగుణాత్మికా పరా ।
కార్యానుమేయా సుధియైవ మాయా
యయా జగత్సర్వమిదం ప్రసూయతే ॥ 108॥
సన్నాప్యసన్నాప్యుభయాత్మికా నో
భిన్నాప్యభిన్నాప్యుభయాత్మికా నో ।
సాఙ్గాప్యనఙ్గా హ్యుభయాత్మికా నో (పాఠభేదః - అనఙ్గాప్యుభయాత్మికా)
మహాద్భుతాఽనిర్వచనీయరూపా ॥ 109॥
శుద్ధాద్వయబ్రహ్మవిబోధనాశ్యా
సర్పభ్రమో రజ్జువివేకతో యథా ।
రజస్తమఃసత్త్వమితి ప్రసిద్ధా
గుణాస్తదీయాః ప్రథితైః స్వకార్యైః ॥ 110॥
విక్షేపశక్తీ రజసః క్రియాత్మికా
యతః ప్రవృత్తిః ప్రసృతా పురాణీ ।
రాగాదయోఽస్యాః ప్రభవన్తి నిత్యం
దుఃఖాదయో యే మనసో వికారాః ॥ 111॥
కామః క్రోధో లోభదమ్భాద్యసూయా (పాఠభేదః - లోభదమ్భాభ్యసూయా)
అహఙ్కారేర్ష్యామత్సరాద్యాస్తు ఘోరాః ।
ధర్మా ఏతే రాజసాః పుమ్ప్రవృత్తి-
ర్యస్మాదేషా తద్రజో బన్ధహేతుః ॥ 112॥ (పాఠభేదః - యస్మాదేతత్తద్రజో)
ఏషాఽఽవృతిర్నామ తమోగుణస్య
శక్తిర్మయా వస్త్వవభాసతేఽన్యథా । శక్తిర్యయా
సైషా నిదానం పురుషస్య సంసృతేః
విక్షేపశక్తేః ప్రవణస్య హేతుః ॥ 113॥ (పాఠభేదః - ప్రసరస్య)
ప్రజ్ఞావానపి పణ్డితోఽపి చతురోఽప్యత్యన్తసూక్ష్మాత్మదృగ్- (పాఠభేదః - సూక్ష్మార్థదృగ్)
వ్యాలీఢస్తమసా న వేత్తి బహుధా సమ్బోధితోఽపి స్ఫుటమ్ ।
భ్రాన్త్యారోపితమేవ సాధు కలయత్యాలమ్బతే తద్గుణాన్
హన్తాసౌ ప్రబలా దురన్తతమసః శక్తిర్మహత్యావృతిః ॥ 114॥
అభావనా వా విపరీతభావనాఽ- (పాఠభేదః - విపరీతభావనా)
సమ్భావనా విప్రతిపత్తిరస్యాః ।
సంసర్గయుక్తం న విముఞ్చతి ధ్రువం
విక్షేపశక్తిః క్షపయత్యజస్రమ్ ॥ 115॥
అజ్ఞానమాలస్యజడత్వనిద్రా-
ప్రమాదమూఢత్వముఖాస్తమోగుణాః ।
ఏతైః ప్రయుక్తో న హి వేత్తి కిఞ్చిత్
నిద్రాలువత్స్తమ్భవదేవ తిష్ఠతి ॥ 116॥
సత్త్వం విశుద్ధం జలవత్తథాపి
తాభ్యాం మిలిత్వా సరణాయ కల్పతే ।
యత్రాత్మబిమ్బః ప్రతిబిమ్బితః సన్
ప్రకాశయత్యర్క ఇవాఖిలం జడమ్ ॥ 117॥
మిశ్రస్య సత్త్వస్య భవన్తి ధర్మాః
త్వమానితాద్యా నియమా యమాద్యాః ।
శ్రద్ధా చ భక్తిశ్చ ముముక్షుతా చ
దైవీ చ సమ్పత్తిరసన్నివృత్తిః ॥ 118॥
విశుద్ధసత్త్వస్య గుణాః ప్రసాదః
స్వాత్మానుభూతిః పరమా ప్రశాన్తిః ।
తృప్తిః ప్రహర్షః పరమాత్మనిష్ఠా
యయా సదానన్దరసం సమృచ్ఛతి ॥ 119॥
అవ్యక్తమేతత్త్రిగుణైర్నిరుక్తం
తత్కారణం నామ శరీరమాత్మనః ।
సుషుప్తిరేతస్య విభక్త్యవస్థా
ప్రలీనసర్వేన్ద్రియబుద్ధివృత్తిః ॥ 120॥
సర్వప్రకారప్రమితిప్రశాన్తిః
బీజాత్మనావస్థితిరేవ బుద్ధేః ।
సుషుప్తిరేతస్య కిల ప్రతీతిః (పాఠభేదః - సుషుప్తిరత్రాస్య)
కిఞ్చిన్న వేద్మీతి జగత్ప్రసిద్ధేః ॥ 121॥
దేహేన్ద్రియప్రాణమనోఽహమాదయః
సర్వే వికారా విషయాః సుఖాదయః ।
వ్యోమాదిభూతాన్యఖిలం చ విశ్వం
అవ్యక్తపర్యన్తమిదం హ్యనాత్మా ॥ 122॥
మాయా మాయాకార్యం సర్వం మహదాదిదేహపర్యన్తమ్ ।
అసదిదమనాత్మతత్త్వం విద్ధి త్వం మరుమరీచికాకల్పమ్ ॥ 123॥
అథ తే సమ్ప్రవక్ష్యామి స్వరూపం పరమాత్మనః ।
యద్విజ్ఞాయ నరో బన్ధాన్ముక్తః కైవల్యమశ్నుతే ॥ 124॥
అస్తి కశ్చిత్స్వయం నిత్యమహమ్ప్రత్యయలమ్బనః ।
అవస్థాత్రయసాక్షీ సన్పఞ్చకోశవిలక్షణః ॥ 125॥
యో విజానాతి సకలం జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తిషు ।
బుద్ధితద్వృత్తిసద్భావమభావమహమిత్యయమ్ ॥ 126॥
యః పశ్యతి స్వయం సర్వం యం న పశ్యతి కశ్చన । (పాఠభేదః - కిఞ్చన)
యశ్చేతయతి బుద్ధ్యాది న తద్యం చేతయత్యయమ్ ॥ 127॥
యేన విశ్వమిదం వ్యాప్తం యం న వ్యాప్నోతి కిఞ్చన ।
ఆభారూపమిదం సర్వం యం భాన్తమనుభాత్యయమ్ ॥ 128॥
యస్య సన్నిధిమాత్రేణ దేహేన్ద్రియమనోధియః ।
విషయేషు స్వకీయేషు వర్తన్తే ప్రేరితా ఇవ ॥ 129॥
అహఙ్కారాదిదేహాన్తా విషయాశ్చ సుఖాదయః ।
వేద్యన్తే ఘటవద్యేన నిత్యబోధస్వరూపిణా ॥ 130॥
ఏషోఽన్తరాత్మా పురుషః పురాణో
నిరన్తరాఖణ్డసుఖానుభూతిః ।
సదైకరూపః ప్రతిబోధమాత్రో
యేనేషితా వాగసవశ్చరన్తి ॥ 131॥
అత్రైవ సత్త్వాత్మని ధీగుహాయాం
అవ్యాకృతాకాశ ఉశత్ప్రకాశః । (పాఠభేదః - ఉరుప్రకాశః)
ఆకాశ ఉచ్చై రవివత్ప్రకాశతే
స్వతేజసా విశ్వమిదం ప్రకాశయన్ ॥ 132॥
జ్ఞాతా మనోఽహఙ్కృతివిక్రియాణాం
దేహేన్ద్రియప్రాణకృతక్రియాణామ్ ।
అయోఽగ్నివత్తాననువర్తమానో
న చేష్టతే నో వికరోతి కిఞ్చన ॥ 133॥
న జాయతే నో మ్రియతే న వర్ధతే
న క్షీయతే నో వికరోతి నిత్యః ।
విలీయమానేఽపి వపుష్యముష్మి-
న్న లీయతే కుమ్భ ఇవామ్బరం స్వయమ్ ॥ 134॥
ప్రకృతివికృతిభిన్నః శుద్ధబోధస్వభావః
సదసదిదమశేషం భాసయన్నిర్విశేషః ।
విలసతి పరమాత్మా జాగ్రదాదిష్వవస్థా-
స్వహమహమితి సాక్షాత్సాక్షిరూపేణ బుద్ధేః ॥ 135॥
నియమితమనసాముం త్వం స్వమాత్మానమాత్మ-
న్యయమహమితి సాక్షాద్విద్ధి బుద్ధిప్రసాదాత్ ।
జనిమరణతరఙ్గాపారసంసారసిన్ధుం
ప్రతర భవ కృతార్థో బ్రహ్మరూపేణ సంస్థః ॥ 136॥
అత్రానాత్మన్యహమితి మతిర్బన్ధ ఏషోఽస్య పుంసః
ప్రాప్తోఽజ్ఞానాజ్జననమరణక్లేశసమ్పాతహేతుః ।
యేనైవాయం వపురిదమసత్సత్యమిత్యాత్మబుద్ధ్యా
పుష్యత్యుక్షత్యవతి విషయైస్తన్తుభిః కోశకృద్వత్ ॥ 137॥
అతస్మింస్తద్బుద్ధిః ప్రభవతి విమూఢస్య తమసా
వివేకాభావాద్వై స్ఫురతి భుజగే రజ్జుధిషణా ।
తతోఽనర్థవ్రాతో నిపతతి సమాదాతురధికః
తతో యోఽసద్గ్రాహః స హి భవతి బన్ధః శఋణు సఖే ॥ 138॥
అఖణ్డనిత్యాద్వయబోధశక్త్యా
స్ఫురన్తమాత్మానమనన్తవైభవమ్ ।
సమావృణోత్యావృతిశక్తిరేషా
తమోమయీ రాహురివార్కబిమ్బమ్ ॥ 139॥
తిరోభూతే స్వాత్మన్యమలతరతేజోవతి పుమాన్
అనాత్మానం మోహాదహమితి శరీరం కలయతి ।
తతః కామక్రోధప్రభృతిభిరముం బన్ధనగుణైః (పాఠభేదః - బన్ధకగుణైః)
పరం విక్షేపాఖ్యా రజస ఉరుశక్తిర్వ్యథయతి ॥ 140॥
మహామోహగ్రాహగ్రసనగలితాత్మావగమనో
ధియో నానావస్థాం స్వయమభినయంస్తద్గుణతయా । (పాఠభేదః - నానావస్థాః)
అపారే సంసారే విషయవిషపూరే జలనిధౌ
నిమజ్యోన్మజ్యాయం భ్రమతి కుమతిః కుత్సితగతిః ॥ 141॥
భానుప్రభాసఞ్జనితాభ్రపఙ్క్తిః
భానుం తిరోధాయ విజృమ్భతే యథా ।
ఆత్మోదితాహఙ్కృతిరాత్మతత్త్వం
తథా తిరోధాయ విజృమ్భతే స్వయమ్ ॥ 142॥
కవలితదిననాథే దుర్దినే సాన్ద్రమేఘైః
వ్యథయతి హిమఝఞ్ఝావాయురుగ్రో యథైతాన్ ।
అవిరతతమసాఽఽత్మన్యావృతే మూఢబుద్ధిం
క్షపయతి బహుదుఃఖైస్తీవ్రవిక్షేపశక్తిః ॥ 143॥
ఏతాభ్యామేవ శక్తిభ్యాం బన్ధః పుంసః సమాగతః ।
యాభ్యాం విమోహితో దేహం మత్వాఽఽత్మానం భ్రమత్యయమ్ ॥ 144॥
బీజం సంసృతిభూమిజస్య తు తమో దేహాత్మధీరఙ్కురో
రాగః పల్లవమమ్బు కర్మ తు వపుః స్కన్ధోఽసవః శాఖికాః ।
అగ్రాణీన్ద్రియసంహతిశ్చ విషయాః పుష్పాణి దుఃఖం ఫలం
నానాకర్మసముద్భవం బహువిధం భోక్తాత్ర జీవః ఖగః ॥ 145॥
అజ్ఞానమూలోఽయమనాత్మబన్ధో
నైసర్గికోఽనాదిరనన్త ఈరితః ।
జన్మాప్యయవ్యాధిజరాదిదుఃఖ-
ప్రవాహపాతం జనయత్యముష్య ॥ 146॥
నాస్త్రైర్న శస్త్రైరనిలేన వహ్నినా
ఛేత్తుం న శక్యో న చ కర్మకోటిభిః ।
వివేకవిజ్ఞానమహాసినా వినా
ధాతుః ప్రసాదేన శితేన మఞ్జునా ॥ 147॥
శ్రుతిప్రమాణైకమతేః స్వధర్మ
నిష్ఠా తయైవాత్మవిశుద్ధిరస్య ।
విశుద్ధబుద్ధేః పరమాత్మవేదనం
తేనైవ సంసారసమూలనాశః ॥ 148॥
కోశైరన్నమయాద్యైః పఞ్చభిరాత్మా న సంవృతో భాతి ।
నిజశక్తిసముత్పన్నైః శైవాలపటలైరివామ్బు వాపీస్థమ్ ॥ 149॥
తచ్ఛైవాలాపనయే సమ్యక్ సలిలం ప్రతీయతే శుద్ధమ్ ।
తృష్ణాసన్తాపహరం సద్యః సౌఖ్యప్రదం పరం పుంసః ॥ 150॥
పఞ్చానామపి కోశానామపవాదే విభాత్యయం శుద్ధః ।
నిత్యానన్దైకరసః ప్రత్యగ్రూపః పరః స్వయఞ్జ్యోతిః ॥ 151॥
ఆత్మానాత్మవివేకః కర్తవ్యో బన్ధముక్తయే విదుషా ।
తేనైవానన్దీ భవతి స్వం విజ్ఞాయ సచ్చిదానన్దమ్ ॥ 152॥
ముఞ్జాదిషీకామివ దృశ్యవర్గాత్
ప్రత్యఞ్చమాత్మానమసఙ్గమక్రియమ్ ।
వివిచ్య తత్ర ప్రవిలాప్య సర్వం
తదాత్మనా తిష్ఠతి యః స ముక్తః ॥ 153॥
దేహోఽయమన్నభవనోఽన్నమయస్తు కోశ- (పాఠభేదః - కోశో)
శ్చాన్నేన జీవతి వినశ్యతి తద్విహీనః । (పాఠభేదః - హ్యన్నేన)
త్వక్చర్మమాంసరుధిరాస్థిపురీషరాశి-
ర్నాయం స్వయం భవితుమర్హతి నిత్యశుద్ధః ॥ 154॥
పూర్వం జనేరధిమృతేరపి నాయమస్తి (పాఠభేదః - జనేరపిమృతేరథ)
జాతక్షణః క్షణగుణోఽనియతస్వభావః ।
నైకో జడశ్చ ఘటవత్పరిదృశ్యమానః
స్వాత్మా కథం భవతి భావవికారవేత్తా ॥ 155॥
పాణిపాదాదిమాన్దేహో నాత్మా వ్యఙ్గేఽపి జీవనాత్ ।
తత్తచ్ఛక్తేరనాశాచ్చ న నియమ్యో నియామకః ॥ 156॥
దేహతద్ధర్మతత్కర్మతదవస్థాదిసాక్షిణః ।
సత ఏవ స్వతఃసిద్ధం తద్వైలక్షణ్యమాత్మనః ॥ 157॥
శల్యరాశిర్మాంసలిప్తో మలపూర్ణోఽతికశ్మలః ।
కథం భవేదయం వేత్తా స్వయమేతద్విలక్షణః ॥ 158॥
త్వఙ్మాంసమేదోఽస్థిపురీషరాశా-
వహమ్మతిం మూఢజనః కరోతి ।
విలక్షణం వేత్తి విచారశీలో
నిజస్వరూపం పరమార్థభూతమ్ ॥ 159॥
దేహోఽహమిత్యేవ జడస్య బుద్ధిః
దేహే చ జీవే విదుషస్త్వహన్ధీః ।
వివేకవిజ్ఞానవతో మహాత్మనో
బ్రహ్మాహమిత్యేవ మతిః సదాత్మని ॥ 160॥
అత్రాత్మబుద్ధిం త్యజ మూఢబుద్ధే
త్వఙ్మాంసమేదోఽస్థిపురీషరాశౌ ।
సర్వాత్మని బ్రహ్మణి నిర్వికల్పే
కురుష్వ శాన్తిం పరమాం భజస్వ ॥ 161॥
దేహేన్ద్రియాదావసతి భ్రమోదితాం
విద్వానహన్తాం న జహాతి యావత్ ।
తావన్న తస్యాస్తి విముక్తివార్తా-
ప్యస్త్వేష వేదాన్తనయాన్తదర్శీ ॥ 162॥
ఛాయాశరీరే ప్రతిబిమ్బగాత్రే
యత్స్వప్నదేహే హృది కల్పితాఙ్గే ।
యథాత్మబుద్ధిస్తవ నాస్తి కాచి-
జ్జీవచ్ఛరీరే చ తథైవ మాఽస్తు ॥ 163॥
దేహాత్మధీరేవ నృణామసద్ధియాం
జన్మాదిదుఃఖప్రభవస్య బీజమ్ ।
యతస్తతస్త్వం జహి తాం ప్రయత్నాత్
త్యక్తే తు చిత్తే న పునర్భవాశా ॥ 164॥
కర్మేన్ద్రియైః పఞ్చభిరఞ్చితోఽయం
ప్రాణో భవేత్ప్రాణమయస్తు కోశః ॥
యేనాత్మవానన్నమయోఽనుపూర్ణః
ప్రవర్తతేఽసౌ సకలక్రియాసు ॥ 165॥
నైవాత్మాపి ప్రాణమయో వాయువికారో (పాఠభేదః - నైవాత్మాయం)
గన్తాఽఽగన్తా వాయువదన్తర్బహిరేషః ।
యస్మాత్కిఞ్చిత్క్వాపి న వేత్తీష్టమనిష్టం
స్వం వాన్యం వా కిఞ్చన నిత్యం పరతన్త్రః ॥ 166॥
జ్ఞానేన్ద్రియాణి చ మనశ్చ మనోమయః స్యాత్
కోశో మమాహమితి వస్తువికల్పహేతుః ।
సఞ్జ్ఞాదిభేదకలనాకలితో బలీయాం-
స్తత్పూర్వకోశమభిపూర్య విజృమ్భతే యః ॥ 167॥ (పాఠభేదః - అనుపూర్య)
పఞ్చేన్ద్రియైః పఞ్చభిరేవ హోతృభిః
ప్రచీయమానో విషయాజ్యధారయా ।
జాజ్వల్యమానో బహువాసనేన్ధనైః
మనోమయాగ్నిర్దహతి ప్రపఞ్చమ్ ॥ 168॥ (పాఠభేదః - మనోమయోఽగ్నిర్దహతి)
న హ్యస్త్యవిద్యా మనసోఽతిరిక్తా
మనో హ్యవిద్యా భవబన్ధహేతుః ।
తస్మిన్వినష్టే సకలం వినష్టం
విజృమ్భితేఽస్మిన్సకలం విజృమ్భతే ॥ 169॥
స్వప్నేఽర్థశూన్యే సృజతి స్వశక్త్యా
భోక్త్రాదివిశ్వం మన ఏవ సర్వమ్ ।
తథైవ జాగ్రత్యపి నో విశేషః
తత్సర్వమేతన్మనసో విజృమ్భణమ్ ॥ 170॥
సుషుప్తికాలే మనసి ప్రలీనే
నైవాస్తి కిఞ్చిత్సకలప్రసిద్ధేః ।
అతో మనఃకల్పిత ఏవ పుంసః
సంసార ఏతస్య న వస్తుతోఽస్తి ॥ 171॥
వాయునాఽఽనీయతే మేఘః పునస్తేనైవ నీయతే । (పాఠభేదః - వాయునా నీయతే మేఘః పునస్తేనైవ లీయతే)
మనసా కల్ప్యతే బన్ధో మోక్షస్తేనైవ కల్ప్యతే ॥ 172॥
దేహాదిసర్వవిషయే పరికల్ప్య రాగం
బధ్నాతి తేన పురుషం పశువద్గుణేన ।
వైరస్యమత్ర విషవత్ సువిధాయ పశ్చాద్
ఏనం విమోచయతి తన్మన ఏవ బన్ధాత్ ॥ 173॥
తస్మాన్మనః కారణమస్య జన్తోః
బన్ధస్య మోక్షస్య చ వా విధానే ।
బన్ధస్య హేతుర్మలినం రజోగుణైః
మోక్షస్య శుద్ధం విరజస్తమస్కమ్ ॥ 174॥
వివేకవైరాగ్యగుణాతిరేకా-
చ్ఛుద్ధత్వమాసాద్య మనో విముక్త్యై ।
భవత్యతో బుద్ధిమతో ముముక్షో-
స్తాభ్యాం దృఢాభ్యాం భవితవ్యమగ్రే ॥ 175॥
మనో నామ మహావ్యాఘ్రో విషయారణ్యభూమిషు ।
చరత్యత్ర న గచ్ఛన్తు సాధవో యే ముముక్షవః ॥ 176॥
మనః ప్రసూతే విషయానశేషాన్
స్థూలాత్మనా సూక్ష్మతయా చ భోక్తుః ।
శరీరవర్ణాశ్రమజాతిభేదాన్
గుణక్రియాహేతుఫలాని నిత్యమ్ ॥ 177॥
అసఙ్గచిద్రూపమముం విమోహ్య
దేహేన్ద్రియప్రాణగుణైర్నిబద్ధ్య ।
అహమ్మమేతి భ్రమయత్యజస్రం
మనః స్వకృత్యేషు ఫలోపభుక్తిషు ॥ 178॥
అధ్యాసదోషాత్పురుషస్య సంసృతిః (పాఠభేదః - అధ్యాసయోగాత్)
అధ్యాసబన్ధస్త్వమునైవ కల్పితః ।
రజస్తమోదోషవతోఽవివేకినో
జన్మాదిదుఃఖస్య నిదానమేతత్ ॥ 179॥
అతః ప్రాహుర్మనోఽవిద్యాం పణ్డితాస్తత్త్వదర్శినః ।
యేనైవ భ్రామ్యతే విశ్వం వాయునేవాభ్రమణ్డలమ్ ॥ 180॥
తన్మనఃశోధనం కార్యం ప్రయత్నేన ముముక్షుణా ।
విశుద్ధే సతి చైతస్మిన్ముక్తిః కరఫలాయతే ॥ 181॥
మోక్షైకసక్త్యా విషయేషు రాగం
నిర్మూల్య సన్న్యస్య చ సర్వకర్మ ।
సచ్ఛ్రద్ధయా యః శ్రవణాదినిష్ఠో
రజఃస్వభావం స ధునోతి బుద్ధేః ॥ 182॥
మనోమయో నాపి భవేత్పరాత్మా
హ్యాద్యన్తవత్త్వాత్పరిణామిభావాత్ ।
దుఃఖాత్మకత్వాద్విషయత్వహేతోః
ద్రష్టా హి దృశ్యాత్మతయా న దృష్టః ॥ 183॥
బుద్ధిర్బుద్ధీన్ద్రియైః సార్ధం సవృత్తిః కర్తృలక్షణః ।
విజ్ఞానమయకోశః స్యాత్పుంసః సంసారకారణమ్ ॥ 184॥
అనువ్రజచ్చిత్ప్రతిబిమ్బశక్తిః
విజ్ఞానసఞ్జ్ఞః ప్రకృతేర్వికారః ।
జ్ఞానక్రియావానహమిత్యజస్రం
దేహేన్ద్రియాదిష్వభిమన్యతే భృశమ్ ॥ 185॥
అనాదికాలోఽయమహంస్వభావో
జీవః సమస్తవ్యవహారవోఢా ।
కరోతి కర్మాణ్యపి పూర్వవాసనః (పాఠభేదః - కర్మాణ్యను)
పుణ్యాన్యపుణ్యాని చ తత్ఫలాని ॥ 186॥
భుఙ్క్తే విచిత్రాస్వపి యోనిషు వ్రజ-
న్నాయాతి నిర్యాత్యధ ఊర్ధ్వమేషః ।
అస్యైవ విజ్ఞానమయస్య జాగ్రత్-
స్వప్నాద్యవస్థాః సుఖదుఃఖభోగః ॥ 187॥
దేహాదినిష్ఠాశ్రమధర్మకర్మ-
గుణాభిమానః సతతం మమేతి ।
విజ్ఞానకోశోఽయమతిప్రకాశః
ప్రకృష్టసాన్నిధ్యవశాత్పరాత్మనః ।
అతో భవత్యేష ఉపాధిరస్య
యదాత్మధీః సంసరతి భ్రమేణ ॥ 188॥
యోఽయం విజ్ఞానమయః ప్రాణేషు హృది స్ఫురత్యయం జ్యోతిః । (పాఠభేదః - స్ఫురత్స్వయఞ్జ్యోతిః)
కూటస్థః సన్నాత్మా కర్తా భోక్తా భవత్యుపాధిస్థః ॥ 189॥
స్వయం పరిచ్ఛేదముపేత్య బుద్ధేః
తాదాత్మ్యదోషేణ పరం మృషాత్మనః ।
సర్వాత్మకః సన్నపి వీక్షతే స్వయం
స్వతః పృథక్త్వేన మృదో ఘటానివ ॥ 190॥
ఉపాధిసమ్బన్ధవశాత్పరాత్మా
హ్యుపాధిధర్మాననుభాతి తద్గుణః । (పాఠభేదః - ఽప్యుపాధి)
అయోవికారానవికారివహ్నివత్
సదైకరూపోఽపి పరః స్వభావాత్ ॥ 191॥
శిష్య ఉవాచ ।
భ్రమేణాప్యన్యథా వాఽస్తు జీవభావః పరాత్మనః ।
తదుపాధేరనాదిత్వాన్నానాదేర్నాశ ఇష్యతే ॥ 192॥
అతోఽస్య జీవభావోఽపి నిత్యా భవతి సంసృతిః ।
న నివర్తేత తన్మోక్షః కథం మే శ్రీగురో వద ॥ 193॥
శ్రీగురురువాచ ।
సమ్యక్పృష్టం త్వయా విద్వన్సావధానేన తచ్ఛృణు ।
ప్రామాణికీ న భవతి భ్రాన్త్యా మోహితకల్పనా ॥ 194॥
భ్రాన్తిం వినా త్వసఙ్గస్య నిష్క్రియస్య నిరాకృతేః ।
న ఘటేతార్థసమ్బన్ధో నభసో నీలతాదివత్ ॥ 195॥
స్వస్య ద్రష్టుర్నిర్గుణస్యాక్రియస్య
ప్రత్యగ్బోధానన్దరూపస్య బుద్ధేః ।
భ్రాన్త్యా ప్రాప్తో జీవభావో న సత్యో
మోహాపాయే నాస్త్యవస్తుస్వభావాత్ ॥ 196॥
యావద్భ్రాన్తిస్తావదేవాస్య సత్తా
మిథ్యాజ్ఞానోజ్జృమ్భితస్య ప్రమాదాత్ ।
రజ్జ్వాం సర్పో భ్రాన్తికాలీన ఏవ
భ్రాన్తేర్నాశే నైవ సర్పోఽపి తద్వత్ ॥ 197॥ (పాఠభేదః - సర్పోఽస్తి)
అనాదిత్వమవిద్యాయాః కార్యస్యాపి తథేష్యతే ।
ఉత్పన్నాయాం తు విద్యాయామావిద్యకమనాద్యపి ॥ 198॥
ప్రబోధే స్వప్నవత్సర్వం సహమూలం వినశ్యతి ।
అనాద్యపీదం నో నిత్యం ప్రాగభావ ఇవ స్ఫుటమ్ ॥ 199॥
అనాదేరపి విధ్వంసః ప్రాగభావస్య వీక్షితః ।
యద్బుద్ధ్యుపాధిసమ్బన్ధాత్పరికల్పితమాత్మని ॥ 200॥
జీవత్వం న తతోఽన్యస్తు స్వరూపేణ విలక్షణః । (పాఠభేదః - తతోఽన్యత్తు)
సమ్బన్ధస్త్వాత్మనో బుద్ధ్యా మిథ్యాజ్ఞానపురఃసరః ॥ 201॥ (పాఠభేదః - సమ్బన్ధః స్వాత్మనో)
వినివృత్తిర్భవేత్తస్య సమ్యగ్జ్ఞానేన నాన్యథా ।
బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానం శ్రుతేర్మతమ్ ॥ 202॥
తదాత్మానాత్మనోః సమ్యగ్వివేకేనైవ సిధ్యతి ।
తతో వివేకః కర్తవ్యః ప్రత్యగాత్మసదాత్మనోః ॥ 203॥ (పాఠభేదః - ప్రత్యగాత్మాసదాత్మనోః)
జలం పఙ్కవదత్యన్తం పఙ్కాపాయే జలం స్ఫుటమ్ । (పాఠభేదః - పఙ్కవదస్పష్టం)
యథా భాతి తథాత్మాపి దోషాభావే స్ఫుటప్రభః ॥ 204॥
అసన్నివృత్తౌ తు సదాత్మనా స్ఫుటం
ప్రతీతిరేతస్య భవేత్ప్రతీచః ।
తతో నిరాసః కరణీయ ఏవ
సదాత్మనః సాధ్వహమాదివస్తునః ॥ 205॥ (పాఠభేదః - అసదాత్మనః)
అతో నాయం పరాత్మా స్యాద్విజ్ఞానమయశబ్దభాక్ ।
వికారిత్వాజ్జడత్వాచ్చ పరిచ్ఛిన్నత్వహేతుతః ।
దృశ్యత్వాద్వ్యభిచారిత్వాన్నానిత్యో నిత్య ఇష్యతే ॥ 206॥
ఆనన్దప్రతిబిమ్బచుమ్బితతనుర్వృత్తిస్తమోజృమ్భితా
స్యాదానన్దమయః ప్రియాదిగుణకః స్వేష్టార్థలాభోదయః ।
పుణ్యస్యానుభవే విభాతి కృతినామానన్దరూపః స్వయం
సర్వో నన్దతి యత్ర సాధు తనుభృన్మాత్రః ప్రయత్నం వినా ॥ 207॥ (పాఠభేదః - భూత్వా నన్దతి)
ఆనన్దమయకోశస్య సుషుప్తౌ స్ఫూర్తిరుత్కటా ।
స్వప్నజాగరయోరీషదిష్టసన్దర్శనాదినా ॥ 208॥
నైవాయమానన్దమయః పరాత్మా
సోపాధికత్వాత్ప్రకృతేర్వికారాత్ ।
కార్యత్వహేతోః సుకృతక్రియాయా
వికారసఙ్ఘాతసమాహితత్వాత్ ॥ 209॥
పఞ్చానామపి కోశానాం నిషేధే యుక్తితః శ్రుతేః । (పాఠభేదః - యుక్తితః కృతే)
తన్నిషేధావధి సాక్షీ బోధరూపోఽవశిష్యతే ॥ 210॥ (పాఠభేదః - తన్నిషేధావధిః)
యోఽయమాత్మా స్వయఞ్జ్యోతిః పఞ్చకోశవిలక్షణః ।
అవస్థాత్రయసాక్షీ సన్నిర్వికారో నిరఞ్జనః ।
సదానన్దః స విజ్ఞేయః స్వాత్మత్వేన విపశ్చితా ॥ 211॥
శిష్య ఉవాచ ।
మిథ్యాత్వేన నిషిద్ధేషు కోశేష్వేతేషు పఞ్చసు ।
సర్వాభావం వినా కిఞ్చిన్న పశ్యామ్యత్ర హే గురో ।
విజ్ఞేయం కిము వస్త్వస్తి స్వాత్మనాఽఽత్మవిపశ్చితా ॥ 212॥ (పాఠభేదః - స్వాత్మనాత్ర విపశ్చితా)
శ్రీగురురువాచ ।
సత్యముక్తం త్వయా విద్వన్నిపుణోఽసి విచారణే ।
అహమాదివికారాస్తే తదభావోఽయమప్యను ॥ 213॥ (పాఠభేదః - ఽయమప్యథ)
సర్వే యేనానుభూయన్తే యః స్వయం నానుభూయతే ।
తమాత్మానం వేదితారం విద్ధి బుద్ధ్యా సుసూక్ష్మయా ॥ 214॥
తత్సాక్షికం భవేత్తత్తద్యద్యద్యేనానుభూయతే ।
కస్యాప్యననుభూతార్థే సాక్షిత్వం నోపయుజ్యతే ॥ 215॥ (పాఠభేదః - నోపపద్యతే)
అసౌ స్వసాక్షికో భావో యతః స్వేనానుభూయతే ।
అతః పరం స్వయం సాక్షాత్ప్రత్యగాత్మా న చేతరః ॥ 216॥
జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తిషు స్ఫుటతరం యోఽసౌ సముజ్జృమ్భతే
ప్రత్యగ్రూపతయా సదాహమహమిత్యన్తః స్ఫురన్నైకధా । (పాఠభేదః - స్ఫురన్నేకధా)
నానాకారవికారభాగిన ఇమాన్ పశ్యన్నహన్ధీముఖాన్ (పాఠభేదః - భాజిన)
నిత్యానన్దచిదాత్మనా స్ఫురతి తం విద్ధి స్వమేతం హృది ॥ 217॥
ఘటోదకే బిమ్బితమర్కబిమ్బ-
మాలోక్య మూఢో రవిమేవ మన్యతే ।
తథా చిదాభాసముపాధిసంస్థం
భ్రాన్త్యాహమిత్యేవ జడోఽభిమన్యతే ॥ 218॥
ఘటం జలం తద్గతమర్కబిమ్బం
విహాయ సర్వం వినిరీక్ష్యతేఽర్కః । (పాఠభేదః - దివి వీక్ష్యతేఽర్కః)
తటస్థ ఏతత్త్రితయావభాసకః (పాఠభేదః - తటస్థితః తత్త్రి)
స్వయమ్ప్రకాశో విదుషా యథా తథా ॥ 219॥
దేహం ధియం చిత్ప్రతిబిమ్బమేవం (పాఠభేదః - చిత్ప్రతిబిమ్బమేతం)
విసృజ్య బుద్ధౌ నిహితం గుహాయామ్ ।
ద్రష్టారమాత్మానమఖణ్డబోధం
సర్వప్రకాశం సదసద్విలక్షణమ్ ॥ 220॥
నిత్యం విభుం సర్వగతం సుసూక్ష్మం
అన్తర్బహిఃశూన్యమనన్యమాత్మనః ।
విజ్ఞాయ సమ్యఙ్నిజరూపమేతత్
పుమాన్ విపాప్మా విరజో విమృత్యుః ॥ 221॥
విశోక ఆనన్దఘనో విపశ్చిత్
స్వయం కుతశ్చిన్న బిభేతి కశ్చిత్ ।
నాన్యోఽస్తి పన్థా భవబన్ధముక్తేః
వినా స్వతత్త్వావగమం ముముక్షోః ॥ 222॥
బ్రహ్మాభిన్నత్వవిజ్ఞానం భవమోక్షస్య కారణమ్ ।
యేనాద్వితీయమానన్దం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే బుధైః ॥ 223॥ (పాఠభేదః - సమ్పద్యతే బుధః)
బ్రహ్మభూతస్తు సంసృత్యై విద్వాన్నావర్తతే పునః ।
విజ్ఞాతవ్యమతః సమ్యగ్బ్రహ్మాభిన్నత్వమాత్మనః ॥ 224॥
సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ విశుద్ధం పరం స్వతఃసిద్ధమ్ ।
నిత్యానన్దైకరసం ప్రత్యగభిన్నం నిరన్తరం జయతి ॥ 225॥
సదిదం పరమాద్వైతం స్వస్మాదన్యస్య వస్తునోఽభావాత్ ।
న హ్యన్యదస్తి కిఞ్చిత్ సమ్యక్ పరమార్థతత్త్వబోధదశాయామ్ ॥ 226॥ (పాఠభేదః - పరతత్త్వబోధసుదశాయామ్)
యదిదం సకలం విశ్వం నానారూపం ప్రతీతమజ్ఞానాత్ ।
తత్సర్వం బ్రహ్మైవ ప్రత్యస్తాశేషభావనాదోషమ్ ॥ 227॥
మృత్కార్యభూతోఽపి మృదో న భిన్నః
కుమ్భోఽస్తి సర్వత్ర తు మృత్స్వరూపాత్ ।
న కుమ్భరూపం పృథగస్తి కుమ్భః
కుతో మృషా కల్పితనామమాత్రః ॥ 228॥
కేనాపి మృద్భిన్నతయా స్వరూపం
ఘటస్య సన్దర్శయితుం న శక్యతే ।
అతో ఘటః కల్పిత ఏవ మోహా-
న్మృదేవ సత్యం పరమార్థభూతమ్ ॥ 229॥
సద్బ్రహ్మకార్యం సకలం సదేవం (పాఠభేదః - సదైవ)
తన్మాత్రమేతన్న తతోఽన్యదస్తి । (పాఠభేదః - సన్మాత్రమేతన్న)
అస్తీతి యో వక్తి న తస్య మోహో
వినిర్గతో నిద్రితవత్ప్రజల్పః ॥ 230॥
బ్రహ్మైవేదం విశ్వమిత్యేవ వాణీ
శ్రౌతీ బ్రూతేఽథర్వనిష్ఠా వరిష్ఠా ।
తస్మాదేతద్బ్రహ్మమాత్రం హి విశ్వం
నాధిష్ఠానాద్భిన్నతాఽఽరోపితస్య ॥ 231॥
సత్యం యది స్యాజ్జగదేతదాత్మనోఽ
నన్తత్త్వహానిర్నిగమాప్రమాణతా ।
అసత్యవాదిత్వమపీశితుః స్యా-
న్నైతత్త్రయం సాధు హితం మహాత్మనామ్ ॥ 232॥
ఈశ్వరో వస్తుతత్త్వజ్ఞో న చాహం తేష్వవస్థితః ।
న చ మత్స్థాని భూతానీత్యేవమేవ వ్యచీక్లృపత్ ॥ 233॥ (పాఠభేదః - వ్యచీకథత్)
యది సత్యం భవేద్విశ్వం సుషుప్తావుపలభ్యతామ్ ।
యన్నోపలభ్యతే కిఞ్చిదతోఽసత్స్వప్నవన్మృషా ॥ 234॥
అతః పృథఙ్నాస్తి జగత్పరాత్మనః
పృథక్ప్రతీతిస్తు మృషా గుణాదివత్ । గుణాహివత్
ఆరోపితస్యాస్తి కిమర్థవత్తాఽ-
ధిష్ఠానమాభాతి తథా భ్రమేణ ॥ 235॥
భ్రాన్తస్య యద్యద్భ్రమతః ప్రతీతం
బ్రహ్మైవ తత్తద్రజతం హి శుక్తిః ।
ఇదన్తయా బ్రహ్మ సదైవ రూప్యతే (పాఠభేదః - సదేవ)
త్వారోపితం బ్రహ్మణి నామమాత్రమ్ ॥ 236॥
అతః పరం బ్రహ్మ సదద్వితీయం
విశుద్ధవిజ్ఞానఘనం నిరఞ్జనమ్ ।
ప్రశాన్తమాద్యన్తవిహీనమక్రియం
నిరన్తరానన్దరసస్వరూపమ్ ॥ 237॥
నిరస్తమాయాకృతసర్వభేదం
నిత్యం సుఖం నిష్కలమప్రమేయమ్ । (పాఠభేదః - నిత్యం ధ్రువం)
అరూపమవ్యక్తమనాఖ్యమవ్యయం
జ్యోతిః స్వయం కిఞ్చిదిదం చకాస్తి ॥ 238॥
జ్ఞాతృజ్ఞేయజ్ఞానశూన్యమనన్తం నిర్వికల్పకమ్ ।
కేవలాఖణ్డచిన్మాత్రం పరం తత్త్వం విదుర్బుధాః ॥ 239॥
అహేయమనుపాదేయం మనోవాచామగోచరమ్ ।
అప్రమేయమనాద్యన్తం బ్రహ్మ పూర్ణమహం మహః ॥ 240॥ (పాఠభేదః - పూర్ణం మహన్మహః)
తత్త్వమ్పదాభ్యామభిధీయమానయోః
బ్రహ్మాత్మనోః శోధితయోర్యదీత్థమ్ । (పాఠభేదః - శోధితయోర్యదిత్థమ్)
శ్రుత్యా తయోస్తత్త్వమసీతి సమ్యగ్
ఏకత్వమేవ ప్రతిపాద్యతే ముహుః ॥ 241-
ఏక్యం తయోర్లక్షితయోర్న వాచ్యయోః
నిగద్యతేఽన్యోన్యవిరుద్ధధర్మిణోః ।
ఖద్యోతభాన్వోరివ రాజభృత్యయోః
కూపామ్బురాశ్యోః పరమాణుమేర్వోః ॥ 242॥
తయోర్విరోధోఽయముపాధికల్పితో
న వాస్తవః కశ్చిదుపాధిరేషః ।
ఈశస్య మాయా మహదాదికారణం
జీవస్య కార్యం శఋణు పఞ్చకోశమ్ ॥ 243॥ (పాఠభేదః - పఞ్చకోశాః)
ఏతావుపాధీ పరజీవయోస్తయోః
సమ్యఙ్నిరాసే న పరో న జీవః ।
రాజ్యం నరేన్ద్రస్య భటస్య ఖేటక్-
స్తయోరపోహే న భటో న రాజా ॥ 244॥
అథాత ఆదేశ ఇతి శ్రుతిః స్వయం
నిషేధతి బ్రహ్మణి కల్పితం ద్వయమ్ ।
శ్రుతిప్రమాణానుగృహీతబోధా- (పాఠభేదః - ప్రమాణానుగృహీతయుక్త్యా)
త్తయోర్నిరాసః కరణీయ ఏవ ॥ 245॥
నేదం నేదం కల్పితత్వాన్న సత్యం
రజ్జుదృష్టవ్యాలవత్స్వప్నవచ్చ । (పాఠభేదః - రజ్జౌ)
ఇత్థం దృశ్యం సాధుయుక్త్యా వ్యపోహ్య
జ్ఞేయః పశ్చాదేకభావస్తయోర్యః ॥ 246॥
తతస్తు తౌ లక్షణయా సులక్ష్యౌ
తయోరఖణ్డైకరసత్వసిద్ధయే ।
నాలం జహత్యా న తథాఽజహత్యా
కిన్తూభయార్థాత్మికయైవ భావ్యమ్ ॥ 247॥ (పాఠభేదః - భయార్థైకతయైవ)
స దేవదత్తోఽయమితీహ చైకతా
విరుద్ధధర్మాంశమపాస్య కథ్యతే ।
యథా తథా తత్త్వమసీతివాక్యే
విరుద్ధధర్మానుభయత్ర హిత్వా ॥ 248॥
సంలక్ష్య చిన్మాత్రతయా సదాత్మనోః
అఖణ్డభావః పరిచీయతే బుధైః ।
ఏవం మహావాక్యశతేన కథ్యతే
బ్రహ్మాత్మనోరైక్యమఖణ్డభావః ॥ 249॥
అస్థూలమిత్యేతదసన్నిరస్య
సిద్ధం స్వతో వ్యోమవదప్రతర్క్యమ్ ।
అతో మృషామాత్రమిదం ప్రతీతం
జహీహి యత్స్వాత్మతయా గృహీతమ్ ।
బ్రహ్మాహమిత్యేవ విశుద్ధబుద్ధ్యా
విద్ధి స్వమాత్మానమఖణ్డబోధమ్ ॥ 250॥
మృత్కార్యం సకలం ఘటాది సతతం మృన్మాత్రమేవాహితం (పాఠభేదః - మృన్మాత్రమేవాభితః)
తద్వత్సజ్జనితం సదాత్మకమిదం సన్మాత్రమేవాఖిలమ్ ।
యస్మాన్నాస్తి సతః పరం కిమపి తత్సత్యం స ఆత్మా స్వయం
తస్మాత్తత్త్వమసి ప్రశాన్తమమలం బ్రహ్మాద్వయం యత్పరమ్ ॥ 251॥
నిద్రాకల్పితదేశకాలవిషయజ్ఞాత్రాది సర్వం యథా
మిథ్యా తద్వదిహాపి జాగ్రతి జగత్స్వాజ్ఞానకార్యత్వతః ।
యస్మాదేవమిదం శరీరకరణప్రాణాహమాద్యప్యసత్
తస్మాత్తత్త్వమసి ప్రశాన్తమమలం బ్రహ్మాద్వయం యత్పరమ్ ॥ 252॥
యత్ర భ్రాన్త్యా కల్పితం తద్వివేకే (పాఠభేదః - యద్వివేకే)
తత్తన్మాత్రం నైవ తస్మాద్విభిన్నమ్ ।
స్వప్నే నష్టం స్వప్నవిశ్వం విచిత్రం
స్వస్మాద్భిన్నం కిన్ను దృష్టం ప్రబోధే ॥ 253॥
జాతినీతికులగోత్రదూరగం
నామరూపగుణదోషవర్జితమ్ ।
దేశకాలవిషయాతివర్తి యద్
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 254॥
యత్పరం సకలవాగగోచరం
గోచరం విమలబోధచక్షుషః ।
శుద్ధచిద్ఘనమనాది వస్తు యద్
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 255॥
షడ్భిరూర్మిభిరయోగి యోగిహృద్-
భావితం న కరణైర్విభావితమ్ ।
బుద్ధ్యవేద్యమనవద్యమస్తి యద్ (పాఠభేదః - భూతి యద్)
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 256॥
భ్రాన్తికల్పితజగత్కలాశ్రయం
స్వాశ్రయం చ సదసద్విలక్షణమ్ ।
నిష్కలం నిరుపమానవద్ధి యద్ (పాఠభేదః - నిరుపమానమృద్ధిమత్)
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 257॥
జన్మవృద్ధిపరిణత్యపక్షయ-
వ్యాధినాశనవిహీనమవ్యయమ్ ।
విశ్వసృష్ట్యవవిఘాతకారణం (పాఠభేదః - వనఘాతకారణం)
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 258॥
అస్తభేదమనపాస్తలక్షణం
నిస్తరఙ్గజలరాశినిశ్చలమ్ ।
నిత్యముక్తమవిభక్తమూర్తి యద్
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 259॥
ఏకమేవ సదనేకకారణం
కారణాన్తరనిరాస్యకారణమ్ । (పాఠభేదః - సకారణమ్)
కార్యకారణవిలక్షణం స్వయం
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 260॥
నిర్వికల్పకమనల్పమక్షరం
యత్క్షరాక్షరవిలక్షణం పరమ్ ।
నిత్యమవ్యయసుఖం నిరఞ్జనం
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 261॥
యద్విభాతి సదనేకధా భ్రమా-
న్నామరూపగుణవిక్రియాత్మనా ।
హేమవత్స్వయమవిక్రియం సదా
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 262॥
యచ్చకాస్త్యనపరం పరాత్పరం
ప్రత్యగేకరసమాత్మలక్షణమ్ ।
సత్యచిత్సుఖమనన్తమవ్యయం
బ్రహ్మ తత్త్వమసి భావయాత్మని ॥ 263॥
ఉక్తమర్థమిమమాత్మని స్వయం
భావయేత్ప్రథితయుక్తిభిర్ధియా । (పాఠభేదః - భావయ ప్రథిత)
సంశయాదిరహితం కరామ్బువత్
తేన తత్త్వనిగమో భవిష్యతి ॥ 264॥
సమ్బోధమాత్రం పరిశుద్ధతత్త్వం (పాఠభేదః - స్వం బోధమాత్రం)
విజ్ఞాయ సఙ్ఘే నృపవచ్చ సైన్యే ।
తదాశ్రయః స్వాత్మని సర్వదా స్థితో (పాఠభేదః - తదాత్మనైవాత్మని)
విలాపయ బ్రహ్మణి విశ్వజాతమ్ ॥ 265॥ (పాఠభేదః - దృశ్యజాతమ్)
బుద్ధౌ గుహాయాం సదసద్విలక్షణం
బ్రహ్మాస్తి సత్యం పరమద్వితీయమ్ ।
తదాత్మనా యోఽత్ర వసేద్గుహాయాం
పునర్న తస్యాఙ్గగుహాప్రవేశః ॥ 266॥
జ్ఞాతే వస్తున్యపి బలవతీ వాసనాఽనాదిరేషా
కర్తా భోక్తాప్యహమితి దృఢా యాఽస్య సంసారహేతుః ।
ప్రత్యగ్దృష్ట్యాఽఽత్మని నివసతా సాపనేయా ప్రయత్నా-
న్ముక్తిం ప్రాహుస్తదిహ మునయో వాసనాతానవం యత్ ॥ 267॥
అహం మమేతి యో భావో దేహాక్షాదావనాత్మని ।
అధ్యాసోఽయం నిరస్తవ్యో విదుషా స్వాత్మనిష్ఠయా ॥ 268॥
జ్ఞాత్వా స్వం ప్రత్యగాత్మానం బుద్ధితద్వృత్తిసాక్షిణమ్ ।
సోఽహమిత్యేవ సద్వృత్త్యాఽనాత్మన్యాత్మమతిం జహి ॥ 269॥
లోకానువర్తనం త్యక్త్వా త్యక్త్వా దేహానువర్తనమ్ ।
శాస్త్రానువర్తనం త్యక్త్వా స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 270॥
లోకవాసనయా జన్తోః శాస్త్రవాసనయాపి చ ।
దేహవాసనయా జ్ఞానం యథావన్నైవ జాయతే ॥ 271
సంసారకారాగృహమోక్షమిచ్ఛో-
రయోమయం పాదనిబన్ధశఋఙ్ఖలమ్ । (పాఠభేదః - నిబద్ధ)
వదన్తి తజ్జ్ఞాః పటు వాసనాత్రయం
యోఽస్మాద్విముక్తః సముపైతి ముక్తిమ్ ॥ 272॥
జలాదిసంసర్గవశాత్ప్రభూత- (పాఠభేదః - జలాదిసమ్పర్కవశాత్)
దుర్గన్ధధూతాఽగరుదివ్యవాసనా ।
సఙ్ఘర్షణేనైవ విభాతి సమ్య-
గ్విధూయమానే సతి బాహ్యగన్ధే ॥ 273॥
అన్తఃశ్రితానన్తదురన్తవాసనా-
ధూలీవిలిప్తా పరమాత్మవాసనా ।
ప్రజ్ఞాతిసఙ్ఘర్షణతో విశుద్ధా
ప్రతీయతే చన్దనగన్ధవత్ స్ఫుటమ్ ॥ 274॥ (పాఠభేదః - స్ఫుటా)
అనాత్మవాసనాజాలైస్తిరోభూతాత్మవాసనా ।
నిత్యాత్మనిష్ఠయా తేషాం నాశే భాతి స్వయం స్ఫుటమ్ ॥ 275॥ (పాఠభేదః - స్ఫుటా)
యథా యథా ప్రత్యగవస్థితం మనః
తథా తథా ముఞ్చతి బాహ్యవాసనామ్ । (పాఠభేదః - బాహ్యవాసనాః)
నిఃశేషమోక్షే సతి వాసనానాం
ఆత్మానుభూతిః ప్రతిబన్ధశూన్యా ॥ 276॥
స్వాత్మన్యేవ సదా స్థిత్వా మనో నశ్యతి యోగినః । (పాఠభేదః - స్థిత్యా)
వాసనానాం క్షయశ్చాతః స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 277॥
తమో ద్వాభ్యాం రజః సత్త్వాత్సత్త్వం శుద్ధేన నశ్యతి ।
తస్మాత్సత్త్వమవష్టభ్య స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 278॥
ప్రారబ్ధం పుష్యతి వపురితి నిశ్చిత్య నిశ్చలః ।
ధైర్యమాలమ్బ్య యత్నేన స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 279॥
నాహం జీవః పరం బ్రహ్మేత్యతద్వ్యావృత్తిపూర్వకమ్ ।
వాసనావేగతః ప్రాప్తస్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 280॥
శ్రుత్యా యుక్త్యా స్వానుభూత్యా జ్ఞాత్వా సార్వాత్మ్యమాత్మనః ।
క్వచిదాభాసతః ప్రాప్తస్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 281॥
అనాదానవిసర్గాభ్యామీషన్నాస్తి క్రియా మునేః । (పాఠభేదః - అన్నాదానవిసర్గా)
తదేకనిష్ఠయా నిత్యం స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 282॥
తత్త్వమస్యాదివాక్యోత్థబ్రహ్మాత్మైకత్వబోధతః ।
బ్రహ్మణ్యాత్మత్వదార్ఢ్యాయ స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 283॥
అహమ్భావస్య దేహేఽస్మిన్నిఃశేషవిలయావధి ।
సావధానేన యుక్తాత్మా స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 284॥
ప్రతీతిర్జీవజగతోః స్వప్నవద్భాతి యావతా ।
తావన్నిరన్తరం విద్వన్స్వాధ్యాసాపనయం కురు ॥ 285॥
నిద్రాయా లోకవార్తాయాః శబ్దాదేరపి విస్మృతేః ।
క్వచిన్నావసరం దత్త్వా చిన్తయాత్మానమాత్మని ॥ 286॥
మాతాపిత్రోర్మలోద్భూతం మలమాంసమయం వపుః ।
త్యక్త్వా చాణ్డాలవద్దూరం బ్రహ్మీభూయ కృతీ భవ ॥ 287॥
ఘటాకాశం మహాకాశ ఇవాత్మానం పరాత్మని ।
విలాప్యాఖణ్డభావేన తూష్ణీ భవ సదా మునే ॥ 288॥ (పాఠభేదః - తూష్ణీం)
స్వప్రకాశమధిష్ఠానం స్వయమ్భూయ సదాత్మనా ।
బ్రహ్మాణ్డమపి పిణ్డాణ్డం త్యజ్యతాం మలభాణ్డవత్ ॥ 289॥
చిదాత్మని సదానన్దే దేహారూఢామహన్ధియమ్ ।
నివేశ్య లిఙ్గముత్సృజ్య కేవలో భవ సర్వదా ॥ 290॥
యత్రైష జగదాభాసో దర్పణాన్తః పురం యథా ।
తద్బ్రహ్మాహమితి జ్ఞాత్వా కృతకృత్యో భవిష్యసి ॥ 291॥
యత్సత్యభూతం నిజరూపమాద్యం
చిదద్వయానన్దమరూపమక్రియమ్ ।
తదేత్య మిథ్యావపురుత్సృజేత (పాఠభేదః - సృజైత)
శైలూషవద్వేషముపాత్తమాత్మనః ॥ 292॥
సర్వాత్మనా దృశ్యమిదం మృషైవ
నైవాహమర్థః క్షణికత్వదర్శనాత్ ।
జానామ్యహం సర్వమితి ప్రతీతిః
కుతోఽహమాదేః క్షణికస్య సిధ్యేత్ ॥ 293॥
అహమ్పదార్థస్త్వహమాదిసాక్షీ
నిత్యం సుషుప్తావపి భావదర్శనాత్ ।
బ్రూతే హ్యజో నిత్య ఇతి శ్రుతిః స్వయం
తత్ప్రత్యగాత్మా సదసద్విలక్షణః ॥ 294॥
వికారిణాం సర్వవికారవేత్తా
నిత్యావికారో భవితుం సమర్హతి । (పాఠభేదః - నిత్యోఽవికారో)
మనోరథస్వప్నసుషుప్తిషు స్ఫుటం
పునః పునర్దృష్టమసత్త్వమేతయోః ॥ 295॥
అతోఽభిమానం త్యజ మాంసపిణ్డే
పిణ్డాభిమానిన్యపి బుద్ధికల్పితే ।
కాలత్రయాబాధ్యమఖణ్డబోధం
జ్ఞాత్వా స్వమాత్మానముపైహి శాన్తిమ్ ॥ 296॥
త్యజాభిమానం కులగోత్రనామ-
రూపాశ్రమేష్వార్ద్రశవాశ్రితేషు ।
లిఙ్గస్య ధర్మానపి కర్తృతాదీం-
స్త్యక్త్వా భవాఖణ్డసుఖస్వరూపః ॥ 297॥
సన్త్యన్యే ప్రతిబన్ధాః పుంసః సంసారహేతవో దృష్టాః ।
తేషామేవం మూలం ప్రథమవికారో భవత్యహఙ్కారః ॥ 298॥ (పాఠభేదః - తేషామేషాం)
యావత్స్యాత్స్వస్య సమ్బన్ధోఽహఙ్కారేణ దురాత్మనా ।
తావన్న లేశమాత్రాపి ముక్తివార్తా విలక్షణా ॥ 299॥
అహఙ్కారగ్రహాన్ముక్తః స్వరూపముపపద్యతే ।
చన్ద్రవద్విమలః పూర్ణః సదానన్దః స్వయమ్ప్రభః ॥ 300॥
యో వా పురే సోఽహమితి ప్రతీతో (పాఠభేదః - పురైషోఽహమితి)
బుద్ధ్యా ప్రక్లృప్తస్తమసాఽతిమూఢయా । (పాఠభేదః - బుద్ధ్యాఽవివిక్తస్తమసా)
తస్యైవ నిఃశేషతయా వినాశే
బ్రహ్మాత్మభావః ప్రతిబన్ధశూన్యః ॥ 301॥
బ్రహ్మానన్దనిధిర్మహాబలవతాఽహఙ్కారఘోరాహినా
సంవేష్ట్యాత్మని రక్ష్యతే గుణమయైశ్చణ్డేస్త్రిభిర్మస్తకైః (పాఠభేదః - చణ్డై)
విజ్ఞానాఖ్యమహాసినా శ్రుతిమతా విచ్ఛిద్య శీర్షత్రయం (పాఠభేదః - ద్యుతిమతా)
నిర్మూల్యాహిమిమం నిధిం సుఖకరం ధీరోఽనుభోక్తుఙ్క్షమః ॥ 302॥
యావద్వా యత్కిఞ్చిద్విషదోషస్ఫూర్తిరస్తి చేద్దేహే ।
కథమారోగ్యాయ భవేత్తద్వదహన్తాపి యోగినో ముక్త్యై ॥ 303॥
అహమోఽత్యన్తనివృత్త్యా తత్కృతనానావికల్పసంహృత్యా ।
ప్రత్యక్తత్త్వవివేకాదిదమహమస్మీతి విన్దతే తత్త్వమ్ ॥ 304॥ (పాఠభేదః - వివేకాదయమ్)
అహఙ్కారే కర్తర్యహమితి మతిం ముఞ్చ సహసా (పాఠభేదః - అహఙ్కర్తర్యస్మిన్నహమితి)
వికారాత్మన్యాత్మప్రతిఫలజుషి స్వస్థితిముషి ।
యదధ్యాసాత్ప్రాప్తా జనిమృతిజరాదుఃఖబహులా
ప్రతీచశ్చిన్మూర్తేస్తవ సుఖతనోః సంసృతిరియమ్ ॥ 305॥
సదైకరూపస్య చిదాత్మనో విభో-
రానన్దమూర్తేరనవద్యకీర్తేః ।
నైవాన్యథా క్వాప్యవికారిణస్తే
వినాహమధ్యాసమముష్య సంసృతిః ॥ 306॥
తస్మాదహఙ్కారమిమం స్వశత్రుం
భోక్తుర్గలే కణ్టకవత్ప్రతీతమ్ ।
విచ్ఛిద్య విజ్ఞానమహాసినా స్ఫుటం
భుఙ్క్ష్వాత్మసామ్రాజ్యసుఖం యథేష్టమ్ ॥ 307॥
తతోఽహమాదేర్వినివర్త్య వృత్తిం
సన్త్యక్తరాగః పరమార్థలాభాత్ ।
తూష్ణీం సమాస్స్వాత్మసుఖానుభూత్యా
పూర్ణాత్మనా బ్రహ్మణి నిర్వికల్పః ॥ 308॥
సమూలకృత్తోఽపి మహానహం పునః
వ్యుల్లేఖితః స్యాద్యది చేతసా క్షణమ్ ।
సఞ్జీవ్య విక్షేపశతం కరోతి
నభస్వతా ప్రావృషి వారిదో యథా ॥ 309॥
నిగృహ్య శత్రోరహమోఽవకాశః
క్వచిన్న దేయో విషయానుచిన్తయా ।
స ఏవ సఞ్జీవనహేతురస్య
ప్రక్షీణజమ్బీరతరోరివామ్బు ॥ 310॥
దేహాత్మనా సంస్థిత ఏవ కామీ
విలక్షణః కామయితా కథం స్యాత్ ।
అతోఽర్థసన్ధానపరత్వమేవ
భేదప్రసక్త్యా భవబన్ధహేతుః ॥ 311॥
కార్యప్రవర్ధనాద్బీజప్రవృద్ధిః పరిదృశ్యతే ।
కార్యనాశాద్బీజనాశస్తస్మాత్కార్యం నిరోధయేత్ ॥ 312॥
వాసనావృద్ధితః కార్యం కార్యవృద్ధ్యా చ వాసనా ।
వర్ధతే సర్వథా పుంసః సంసారో న నివర్తతే ॥ 313॥
సంసారబన్ధవిచ్ఛిత్త్యై తద్ ద్వయం ప్రదహేద్యతిః ।
వాసనావృద్ధిరేతాభ్యాం చిన్తయా క్రియయా బహిః ॥ 314॥ (పాఠభేదః - వాసనా ప్రేర్యతే హ్యన్తః)
తాభ్యాం ప్రవర్ధమానా సా సూతే సంసృతిమాత్మనః ।
త్రయాణాం చ క్షయోపాయః సర్వావస్థాసు సర్వదా ॥ 315॥
సర్వత్ర సర్వతః సర్వబ్రహ్మమాత్రావలోకనైః । (పాఠభేదః - మాత్రావలోకనమ్)
సద్భావవాసనాదార్ఢ్యాత్తత్త్రయం లయమశ్నుతే ॥ 316॥
క్రియానాశే భవేచ్చిన్తానాశోఽస్మాద్వాసనాక్షయః ।
వాసనాప్రక్షయో మోక్షః సా జీవన్ముక్తిరిష్యతే ॥ 317॥ (పాఠభేదః - స)
సద్వాసనాస్ఫూర్తివిజృమ్భణే సతి
హ్యసౌ విలీనాప్యహమాదివాసనా । (పాఠభేదః - విలీనా త్వహమాదివాసనా)
అతిప్రకృష్టాప్యరుణప్రభాయాం
విలీయతే సాధు యథా తమిస్రా ॥ 318॥
తమస్తమఃకార్యమనర్థజాలం
న దృశ్యతే సత్యుదితే దినేశే ।
తథాఽద్వయానన్దరసానుభూతౌ
నైవాస్తి బన్ధో న చ దుఃఖగన్ధః ॥ 319॥
దృశ్యం ప్రతీతం ప్రవిలాపయన్సన్ (పాఠభేదః - ప్రవిలాపయన్స్వయం)
సన్మాత్రమానన్దఘనం విభావయన్ ।
సమాహితః సన్బహిరన్తరం వా
కాలం నయేథాః సతి కర్మబన్ధే ॥ 320॥
ప్రమాదో బ్రహ్మనిష్ఠాయాం న కర్తవ్యః కదాచన ।
ప్రమాదో మృత్యురిత్యాహ భగవాన్బ్రహ్మణః సుతః ॥ 321॥
న ప్రమాదాదనర్థోఽన్యో జ్ఞానినః స్వస్వరూపతః ।
తతో మోహస్తతోఽహన్ధీస్తతో బన్ధస్తతో వ్యథా ॥ 322॥
విషయాభిముఖం దృష్ట్వా విద్వాంసమపి విస్మృతిః ।
విక్షేపయతి ధీదోషైర్యోషా జారమివ ప్రియమ్ ॥ 323॥
యథాపకృష్టం శైవాలం క్షణమాత్రం న తిష్ఠతి ।
ఆవృణోతి తథా మాయా ప్రాజ్ఞం వాపి పరాఙ్ముఖమ్ ॥ 324॥
లక్ష్యచ్యుతం చేద్యది చిత్తమీషద్
బహిర్ముఖం సన్నిపతేత్తతస్తతః ।
ప్రమాదతః ప్రచ్యుతకేలికన్దుకః
సోపానపఙ్క్తౌ పతితో యథా తథా ॥ 325॥
విషయేష్వావిశచ్చేతః సఙ్కల్పయతి తద్గుణాన్ ।
సమ్యక్సఙ్కల్పనాత్కామః కామాత్పుంసః ప్రవర్తనమ్ ॥ 326॥
అతః ప్రమాదాన్న పరోఽస్తి మృత్యుః
వివేకినో బ్రహ్మవిదః సమాధౌ ।
సమాహితః సిద్ధిముపైతి సమ్యక్
సమాహితాత్మా భవ సావధానః ॥ 327॥
తతః స్వరూపవిభ్రంశో విభ్రష్టస్తు పతత్యధః ।
పతితస్య వినా నాశం పునర్నారోహ ఈక్ష్యతే ॥ 328॥
సఙ్కల్పం వర్జయేత్తస్మాత్సర్వానర్థస్య కారణమ్ ।
అపథ్యాని హి వస్తూని వ్యాధిగ్రస్తో యథోత్సృజే ।
జీవతో యస్య కైవల్యం విదేహే స చ కేవలః ।
యత్కిఞ్చిత్ పశ్యతో భేదం భయం బ్రూతే యజుఃశ్రుతిః ॥ 329॥
యదా కదా వాపి విపశ్చిదేష
బ్రహ్మణ్యనన్తేఽప్యణుమాత్రభేదమ్ ।
పశ్యత్యథాముష్య భయం తదైవ
యద్వీక్షితం భిన్నతయా ప్రమాదాత్ ॥ 330॥ (పాఠభేదః - యదీక్షితం)
శ్రుతిస్మృతిన్యాయశతైర్నిషిద్ధే
దృశ్యేఽత్ర యః స్వాత్మమతిం కరోతి ।
ఉపైతి దుఃఖోపరి దుఃఖజాతం
నిషిద్ధకర్తా స మలిమ్లుచో యథా ॥ 331॥
సత్యాభిసన్ధానరతో విముక్తో
మహత్త్వమాత్మీయముపైతి నిత్యమ్ ।
మిథ్యాభిసన్ధానరతస్తు నశ్యేద్
దృష్టం తదేతద్యదచౌరచౌరయోః ॥ 332॥ (పాఠభేదః - చోరచోరయోః)
యతిరసదనుసన్ధిం బన్ధహేతుం విహాయ
స్వయమయమహమస్మీత్యాత్మదృష్ట్యైవ తిష్ఠేత్
సుఖయతి నను నిష్ఠా బ్రహ్మణి స్వానుభూత్యా
హరతి పరమవిద్యాకార్యదుఃఖం ప్రతీతమ్ ॥ 333॥
బాహ్యానుసన్ధిః పరివర్ధయేత్ఫలం (పాఠభేదః - బాహ్యాభిసన్ధిః)
దుర్వాసనామేవ తతస్తతోఽధికామ్ ।
జ్ఞాత్వా వివేకైః పరిహృత్య బాహ్యం
స్వాత్మానుసన్ధిం విదధీత నిత్యమ్ ॥ 334॥
బాహ్యే నిరుద్ధే మనసః ప్రసన్నతా
మనఃప్రసాదే పరమాత్మదర్శనమ్ ।
తస్మిన్సుదృష్టే భవబన్ధనాశో
బహిర్నిరోధః పదవీ విముక్తేః ॥ 335॥
కః పణ్డితః సన్సదసద్వివేకీ
శ్రుతిప్రమాణః పరమార్థదర్శీ ।
జానన్హి కుర్యాదసతోఽవలమ్బం
స్వపాతహేతోః శిశువన్ముముక్షుః ॥ 336॥
దేహాదిసంసక్తిమతో న ముక్తిః
ముక్తస్య దేహాద్యభిమత్యభావః ।
సుప్తస్య నో జాగరణం న జాగ్రతః
స్వప్నస్తయోర్భిన్నగుణాశ్రయత్వాత్ ॥ 337॥
అన్తర్బహిః స్వం స్థిరజఙ్గమేషు
జ్ఞాత్వాఽఽత్మనాధారతయా విలోక్య । (పాఠభేదః - జ్ఞానాత్మన్)
త్యక్తాఖిలోపాధిరఖణ్డరూపః
పూర్ణాత్మనా యః స్థిత ఏష ముక్తః ॥ 338॥
సర్వాత్మనా బన్ధవిముక్తిహేతుః
సర్వాత్మభావాన్న పరోఽస్తి కశ్చిత్ ।
దృశ్యాగ్రహే సత్యుపపద్యతేఽసౌ
సర్వాత్మభావోఽస్య సదాత్మనిష్ఠయా ॥ 339॥
దృశ్యస్యాగ్రహణం కథం ను ఘటతే దేహాత్మనా తిష్ఠతో
బాహ్యార్థానుభవప్రసక్తమనసస్తత్తత్క్రియాం కుర్వతః ।
సన్న్యస్తాఖిలధర్మకర్మవిషయైర్నిత్యాత్మనిష్ఠాపరైః
తత్త్వజ్ఞైః కరణీయమాత్మని సదానన్దేచ్ఛుభిర్యత్నతః ॥ 340॥
సర్వాత్మసిద్ధయే భిక్షోః కృతశ్రవణకర్మణః । (పాఠభేదః - సార్వాత్మ్య)
సమాధిం విదధాత్యేషా శాన్తో దాన్త ఇతి శ్రుతిః ॥ 341॥
ఆరూఢశక్తేరహమో వినాశః
కర్తున్న శక్య సహసాపి పణ్డితైః । (పాఠభేదః - కర్తుం న)
యే నిర్వికల్పాఖ్యసమాధినిశ్చలాః
తానన్తరాఽనన్తభవా హి వాసనాః ॥ 342॥
అహమ్బుద్ధ్యైవ మోహిన్యా యోజయిత్వాఽఽవృతేర్బలాత్ ।
విక్షేపశక్తిః పురుషం విక్షేపయతి తద్గుణైః ॥ 343॥
విక్షేపశక్తివిజయో విషమో విధాతుం
నిఃశేషమావరణశక్తినివృత్త్యభావే ।
దృగ్దృశ్యయోః స్ఫుటపయోజలవద్విభాగే
నశ్యేత్తదావరణమాత్మని చ స్వభావాత్ ।
నిఃసంశయేన భవతి ప్రతిబన్ధశూన్యో
విక్షేపణం న హి తదా యది చేన్మృషార్థే ॥ 344॥ (పాఠభేదః - నిక్షేపణం)
సమ్యగ్వివేకః స్ఫుటబోధజన్యో
విభజ్య దృగ్దృశ్యపదార్థతత్త్వమ్ ।
ఛినత్తి మాయాకృతమోహబన్ధం
యస్మాద్విముక్తస్తు పునర్న సంసృతిః ॥ 345॥ (పాఠభేదః - విముక్తస్య)
పరావరైకత్వవివేకవహ్నిః
దహత్యవిద్యాగహనం హ్యశేషమ్ ।
కిం స్యాత్పునః సంసరణస్య బీజం
అద్వైతభావం సముపేయుషోఽస్య ॥ 346॥
ఆవరణస్య నివృత్తిర్భవతి హి సమ్యక్పదార్థదర్శనతః ।
మిథ్యాజ్ఞానవినాశస్తద్విక్షేపజనితదుఃఖనివృత్తిః ॥ 347॥
ఏతత్త్రితయం దృష్టం సమ్యగ్రజ్జుస్వరూపవిజ్ఞానాత్ ।
తస్మాద్వస్తుసతత్త్వం జ్ఞాతవ్యం బన్ధముక్తయే విదుషా ॥ 348॥
అయోఽగ్నియోగాదివ సత్సమన్వయాన్
మాత్రాదిరూపేణ విజృమ్భతే ధీః ।
తత్కార్యమేతద్ద్వితయం యతో మృషా (పాఠభేదః - తత్కార్యమేవ త్రితయం)
దృష్టం భ్రమస్వప్నమనోరథేషు ॥ 349॥
తతో వికారాః ప్రకృతేరహమ్ముఖా
దేహావసానా విషయాశ్చ సర్వే ।
క్షణేఽన్యథాభావితయా హ్యమీషా- (పాఠభేదః - భావిన ఏష ఆత్మా)
మసత్త్వమాత్మా తు కదాపి నాన్యథా ॥ 350॥ (పాఠభేదః - మసత్త్వమాత్మా తు కదాపి)
నిత్యాద్వయాఖణ్డచిదేకరూపో
బుద్ధ్యాదిసాక్షీ సదసద్విలక్షణః ।
అహమ్పదప్రత్యయలక్షితార్థః
ప్రత్యక్ సదానన్దఘనః పరాత్మా ॥ 351॥
ఇత్థం విపశ్చిత్సదసద్విభజ్య
నిశ్చిత్య తత్త్వం నిజబోధదృష్ట్యా ।
జ్ఞాత్వా స్వమాత్మానమఖణ్డబోధం
తేభ్యో విముక్తః స్వయమేవ శామ్యతి ॥ 352॥
అజ్ఞానహృదయగ్రన్థేర్నిఃశేషవిలయస్తదా ।
సమాధినాఽవికల్పేన యదాఽద్వైతాత్మదర్శనమ్ ॥ 353॥
త్వమహమిదమితీయం కల్పనా బుద్ధిదోషాత్
ప్రభవతి పరమాత్మన్యద్వయే నిర్విశేషే ।
ప్రవిలసతి సమాధావస్య సర్వో వికల్పో
విలయనముపగచ్ఛేద్వస్తుతత్త్వావధృత్యా ॥ 354॥
శాన్తో దాన్తః పరముపరతః క్షాన్తియుక్తః సమాధిం
కుర్వన్నిత్యం కలయతి యతిః స్వస్య సర్వాత్మభావమ్ ।
తేనావిద్యాతిమిరజనితాన్సాధు దగ్ధ్వా వికల్పాన్
బ్రహ్మాకృత్యా నివసతి సుఖం నిష్క్రియో నిర్వికల్పః ॥ 355॥
సమాహితా యే ప్రవిలాప్య బాహ్యం
శ్రోత్రాది చేతః స్వమహం చిదాత్మని ।
త ఏవ ముక్తా భవపాశబన్ధైః
నాన్యే తు పారోక్ష్యకథాభిధాయినః ॥ 356॥
ఉపాధిభేదాత్స్వయమేవ భిద్యతే (పాఠభేదః - యోగాత్స్వయమేవ)
చోపాధ్యపోహే స్వయమేవ కేవలః ।
తస్మాదుపాధేర్విలయాయ విద్వాన్
వసేత్సదాఽకల్పసమాధినిష్ఠయా ॥ 357॥
సతి సక్తో నరో యాతి సద్భావం హ్యేకనిష్ఠయా ।
కీటకో భ్రమరం ధ్యాయన్ భ్రమరత్వాయ కల్పతే ॥ 358॥
క్రియాన్తరాసక్తిమపాస్య కీటకో
ధ్యాయన్నలిత్వం హ్యలిభావమృచ్ఛతి । (పాఠభేదః - ధ్యాయన్యథాలిం)
తథైవ యోగీ పరమాత్మతత్త్వం
ధ్యాత్వా సమాయాతి తదేకనిష్ఠయా ॥ 359॥
అతీవ సూక్ష్మం పరమాత్మతత్త్వం
న స్థూలదృష్ట్యా ప్రతిపత్తుమర్హతి ।
సమాధినాత్యన్తసుసూక్ష్మవృత్త్యా
జ్ఞాతవ్యమార్యైరతిశుద్ధబుద్ధిభిః ॥ 360॥
యథా సువర్ణం పుటపాకశోధితం
త్యక్త్వా మలం స్వాత్మగుణం సమృచ్ఛతి ।
తథా మనః సత్త్వరజస్తమోమలం
ధ్యానేన సన్త్యజ్య సమేతి తత్త్వమ్ ॥ 361॥
నిరన్తరాభ్యాసవశాత్తదిత్థం
పక్వం మనో బ్రహ్మణి లీయతే యదా ।
తదా సమాధిః సవికల్పవర్జితః (పాఠభేదః - స వికల్పవర్జితః)
స్వతోఽద్వయానన్దరసానుభావకః ॥ 362॥
సమాధినాఽనేన సమస్తవాసనా-
గ్రన్థేర్వినాశోఽఖిలకర్మనాశః ।
అన్తర్బహిః సర్వత ఏవ సర్వదా
స్వరూపవిస్ఫూర్తిరయత్నతః స్యాత్ ॥ 363॥
శ్రుతేః శతగుణం విద్యాన్మననం మననాదపి ।
నిదిధ్యాసం లక్షగుణమనన్తం నిర్వికల్పకమ్ ॥ 364॥
నిర్వికల్పకసమాధినా స్ఫుటం
బ్రహ్మతత్త్వమవగమ్యతే ధ్రువమ్ ।
నాన్యథా చలతయా మనోగతేః
ప్రత్యయాన్తరవిమిశ్రితం భవేత్ ॥ 365॥
అతః సమాధత్స్వ యతేన్ద్రియః సన్
నిరన్తరం శాన్తమనాః ప్రతీచి ।
విధ్వంసయ ధ్వాన్తమనాద్యవిద్యయా
కృతం సదేకత్వవిలోకనేన ॥ 366॥
యోగస్య ప్రథమద్వారం వాఙ్నిరోధోఽపరిగ్రహః । (పాఠభేదః - ప్రథమం ద్వారం)
నిరాశా చ నిరీహా చ నిత్యమేకాన్తశీలతా ॥ 367॥
ఏకాన్తస్థితిరిన్ద్రియోపరమణే హేతుర్దమశ్చేతసః
సంరోధే కరణం శమేన విలయం యాయాదహంవాసనా ।
తేనానన్దరసానుభూతిరచలా బ్రాహ్మీ సదా యోగినః
తస్మాచ్చిత్తనిరోధ ఏవ సతతం కార్యః ప్రయత్నో మునేః ॥ 368॥ ప్రయత్నాన్మునేః
వాచం నియచ్ఛాత్మని తం నియచ్ఛ
బుద్ధౌ ధియం యచ్ఛ చ బుద్ధిసాక్షిణి ।
తం చాపి పూర్ణాత్మని నిర్వికల్పే
విలాప్య శాన్తిం పరమాం భజస్వ ॥ 369॥
దేహప్రాణేన్ద్రియమనోబుద్ధ్యాదిభిరుపాధిభిః ।
యైర్యైర్వృత్తేఃసమాయోగస్తత్తద్భావోఽస్య యోగినః ॥ 370॥
తన్నివృత్త్యా మునేః సమ్యక్ సర్వోపరమణం సుఖమ్ ।
సన్దృశ్యతే సదానన్దరసానుభవవిప్లవః ॥ 371॥
అన్తస్త్యాగో బహిస్త్యాగో విరక్తస్యైవ యుజ్యతే ।
త్యజత్యన్తర్బహిఃసఙ్గం విరక్తస్తు ముముక్షయా ॥ 372॥
బహిస్తు విషయైః సఙ్గం తథాన్తరహమాదిభిః । (పాఠభేదః - సఙ్గః)
విరక్త ఏవ శక్నోతి త్యక్తుం బ్రహ్మణి నిష్ఠితః ॥ 373॥
వైరాగ్యబోధౌ పురుషస్య పక్షివత్
పక్షౌ విజానీహి విచక్షణ త్వమ్ ।
విముక్తిసౌధాగ్రలతాధిరోహణం
తాభ్యాం వినా నాన్యతరేణ సిధ్యతి ॥ 374॥
అత్యన్తవైరాగ్యవతః సమాధిః
సమాహితస్యైవ దృఢప్రబోధః ।
ప్రబుద్ధతత్త్వస్య హి బన్ధముక్తిః
ముక్తాత్మనో నిత్యసుఖానుభూతిః ॥ 375॥
వైరాగ్యాన్న పరం సుఖస్య జనకం పశ్యామి వశ్యాత్మనః
తచ్చేచ్ఛుద్ధతరాత్మబోధసహితం స్వారాజ్యసామ్రాజ్యధుక్ ।
ఏతద్ద్వారమజస్రముక్తియువతేర్యస్మాత్త్వమస్మాత్పరం
సర్వత్రాస్పృహయా సదాత్మని సదా ప్రజ్ఞాం కురు శ్రేయసే ॥ 376॥
ఆశాం ఛిన్ద్ధి విషోపమేషు విషయేష్వేషైవ మృత్యోః కృతి- (పాఠభేదః - మృత్యోః సృతి)
స్త్యక్త్వా జాతికులాశ్రమేష్వభిమతిం ముఞ్చాతిదూరాత్క్రియాః ।
దేహాదావసతి త్యజాత్మధిషణాం ప్రజ్ఞాం కురుష్వాత్మని
త్వం ద్రష్టాస్యమనోఽసి నిర్ద్వయపరం బ్రహ్మాసి యద్వస్తుతః ॥ 377॥ (పాఠభేదః - ద్రష్టాస్యమలో)
లక్ష్యే బ్రహ్మణి మానసం దృఢతరం సంస్థాప్య బాహ్యేన్ద్రియం
స్వస్థానే వినివేశ్య నిశ్చలతనుశ్చోపేక్ష్య దేహస్థితిమ్ ।
బ్రహ్మాత్మైక్యముపేత్య తన్మయతయా చాఖణ్డవృత్త్యాఽనిశం
బ్రహ్మానన్దరసం పిబాత్మని ముదా శూన్యైః కిమన్యైర్భృశమ్ ॥ 378॥ (పాఠభేదః - కిమన్యైర్భ్రమైః)
అనాత్మచిన్తనం త్యక్త్వా కశ్మలం దుఃఖకారణమ్ ।
చిన్తయాత్మానమానన్దరూపం యన్ముక్తికారణమ్ ॥ 379॥
ఏష స్వయఞ్జ్యోతిరశేషసాక్షీ
విజ్ఞానకోశో విలసత్యజస్రమ్ । విజ్ఞానకోశే
లక్ష్యం విధాయైనమసద్విలక్షణ-
మఖణ్డవృత్త్యాఽఽత్మతయాఽనుభావయ ॥ 380॥
ఏతమచ్ఛిన్నయా వృత్త్యా ప్రత్యయాన్తరశూన్యయా ।
ఉల్లేఖయన్విజానీయాత్స్వస్వరూపతయా స్ఫుటమ్ ॥ 381॥
అత్రాత్మత్వం దృఢీకుర్వన్నహమాదిషు సన్త్యజన్ ।
ఉదాసీనతయా తేషు తిష్ఠేత్స్ఫుటఘటాదివత్ ॥ 382॥ (పాఠభేదః - తిష్ఠేద్ఘటపటాదివత్)
విశుద్ధమన్తఃకరణం స్వరూపే
నివేశ్య సాక్షిణ్యవబోధమాత్రే ।
శనైః శనైర్నిశ్చలతాముపానయన్
పూర్ణం స్వమేవానువిలోకయేత్తతః ॥ 383॥ (పాఠభేదః - పూర్ణత్వమేవాను)
దేహేన్ద్రియప్రాణమనోఽహమాదిభిః
స్వాజ్ఞానక్లృప్తైరఖిలైరుపాధిభిః ।
విముక్తమాత్మానమఖణ్డరూపం
పూర్ణం మహాకాశమివావలోకయేత్ ॥ 384॥
ఘటకలశకుసూలసూచిముఖ్యైః
గగనముపాధిశతైర్విముక్తమేకమ్ ।
భవతి న వివిధం తథైవ శుద్ధం
పరమహమాదివిముక్తమేకమేవ ॥ 385॥
బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తా మృషామాత్రా ఉపాధయః । (పాఠభేదః - బ్రహ్మాద్యాః స్తమ్బ)
తతః పూర్ణం స్వమాత్మానం పశ్యేదేకాత్మనా స్థితమ్ ॥ 386॥
యత్ర భ్రాన్త్యా కల్పితం తద్వివేకే (పాఠభేదః - యద్వివేకే)
తత్తన్మాత్రం నైవ తస్మాద్విభిన్నమ్ ।
భ్రాన్తేర్నాశే భాతి దృష్టాహితత్త్వం (పాఠభేదః - భ్రాన్తిదృష్టా)
రజ్జుస్తద్వద్విశ్వమాత్మస్వరూపమ్ ॥ 387॥
స్వయం బ్రహ్మా స్వయం విష్ణుః స్వయమిన్ద్రః స్వయం శివః ।
స్వయం విశ్వమిదం సర్వం స్వస్మాదన్యన్న కిఞ్చన ॥ 388॥
అన్తః స్వయం చాపి బహిః స్వయం చ
స్వయం పురస్తాత్ స్వయమేవ పశ్చాత్ ।
స్వయం హ్యావాచ్యాం స్వయమప్యుదీచ్యాం (పాఠభేదః - హ్యవాచ్యాం)
తథోపరిష్టాత్స్వయమప్యధస్తాత్ ॥ 389॥
తరఙ్గఫేనభ్రమబుద్బుదాది
సర్వం స్వరూపేణ జలం యథా తథా ।
చిదేవ దేహాద్యహమన్తమేతత్
సర్వం చిదేవైకరసం విశుద్ధమ్ ॥ 390॥
సదేవేదం సర్వం జగదవగతం వాఙ్మనసయోః
సతోఽన్యన్నాస్త్యేవ ప్రకృతిపరసీమ్ని స్థితవతః ।
పృథక్ కిం మృత్స్నాయాః కలశఘటకుమ్భాద్యవగతం
వదత్యేష భ్రాన్తస్త్వమహమితి మాయామదిరయా ॥ 391॥
క్రియాసమభిహారేణ యత్ర నాన్యదితి శ్రుతిః ।
బ్రవీతి ద్వైతరాహిత్యం మిథ్యాధ్యాసనివృత్తయే ॥ 392॥
ఆకాశవన్నిర్మలనిర్వికల్పం (పాఠభేదః - నిర్వికల్ప)
నిఃసీమనిఃస్పన్దననిర్వికారమ్ ।
అన్తర్బహిఃశూన్యమనన్యమద్వయం
స్వయం పరం బ్రహ్మ కిమస్తి బోధ్యమ్ ॥ 393॥
వక్తవ్యం కిము విద్యతేఽత్ర బహుధా బ్రహ్మైవ జీవః స్వయం
బ్రహ్మైతజ్జగదాతతం ను సకలం బ్రహ్మాద్వితీయం శ్రుతిః । (పాఠభేదః - జగదాపరాణు సకలం)
బ్రహ్మైవాహమితి ప్రబుద్ధమతయః సన్త్యక్తబాహ్యాః స్ఫుటం
బ్రహ్మీభూయ వసన్తి సన్తతచిదానన్దాత్మనైతద్ధ్రువమ్ ॥ 394॥ (పాఠభేదః - ఆనన్దాత్మనైవ ధ్రువమ్)
జహి మలమయకోశేఽహన్ధియోత్థాపితాశాం
ప్రసభమనిలకల్పే లిఙ్గదేహేఽపి పశ్చాత్ ।
నిగమగదితకీర్తిం నిత్యమానన్దమూర్తిం
స్వయమితి పరిచీయ బ్రహ్మరూపేణ తిష్ఠ ॥ 395॥
శవాకారం యావద్భజతి మనుజస్తావదశుచిః
పరేభ్యః స్యాత్క్లేశో జననమరణవ్యాధినిలయః । (పాఠభేదః - వ్యాధినిరయాః)
యదాత్మానం శుద్ధం కలయతి శివాకారమచలమ్
తదా తేభ్యో ముక్తో భవతి హి తదాహ శ్రుతిరపి ॥ 396॥
స్వాత్మన్యారోపితాశేషాభాసవస్తునిరాసతః ।
స్వయమేవ పరం బ్రహ్మ పూర్ణమద్వయమక్రియమ్ ॥ 397॥
సమాహితాయాం సతి చిత్తవృత్తౌ
పరాత్మని బ్రహ్మణి నిర్వికల్పే ।
న దృశ్యతే కశ్చిదయం వికల్పః
ప్రజల్పమాత్రః పరిశిష్యతే యతః ॥ 398॥ (పాఠభేదః - తతః)
అసత్కల్పో వికల్పోఽయం విశ్వమిత్యేకవస్తుని ।
నిర్వికారే నిరాకారే నిర్విశేషే భిదా కుతః ॥ 399॥
ద్రష్టుదర్శనదృశ్యాదిభావశూన్యైకవస్తుని । (పాఠభేదః - ద్రష్టృదర్శన)
నిర్వికారే నిరాకారే నిర్విశేషే భిదా కుతః ॥ 400॥
కల్పార్ణవ ఇవాత్యన్తపరిపూర్ణైకవస్తుని ।
నిర్వికారే నిరాకారే నిర్విశేషే భిదా కుతః ॥ 401॥
తేజసీవ తమో యత్ర ప్రలీనం భ్రాన్తికారణమ్ । (పాఠభేదః - యత్ర విలీనం)
అద్వితీయే పరే తత్త్వే నిర్విశేషే భిదా కుతః ॥ 402॥
ఏకాత్మకే పరే తత్త్వే భేదవార్తా కథం వసేత్ । (పాఠభేదః - కథం భవేత్)
సుషుప్తౌ సుఖమాత్రాయాం భేదః కేనావలోకితః ॥ 403॥
న హ్యస్తి విశ్వం పరతత్త్వబోధాత్
సదాత్మని బ్రహ్మణి నిర్వికల్పే ।
కాలత్రయే నాప్యహిరీక్షితో గుణే
న హ్యమ్బుబిన్దుర్మృగతృష్ణికాయామ్ ॥ 404॥
మాయామాత్రమిదం ద్వైతమద్వైతం పరమార్థతః ।
ఇతి బ్రూతే శ్రుతిః సాక్షాత్సుషుప్తావనుభూయతే ॥ 405॥
అనన్యత్వమధిష్ఠానాదారోప్యస్య నిరీక్షితమ్ ।
పణ్డితై రజ్జుసర్పాదౌ వికల్పో భ్రాన్తిజీవనః ॥ 406॥
చిత్తమూలో వికల్పోఽయం చిత్తాభావే న కశ్చన ।
అతశ్చిత్తం సమాధేహి ప్రత్యగ్రూపే పరాత్మని ॥ 407॥
కిమపి సతతబోధం కేవలానన్దరూపం
నిరుపమమతివేలం నిత్యముక్తం నిరీహమ్ ।
నిరవధిగగనాభం నిష్కలం నిర్వికల్పం
హృది కలయతి విద్వాన్ బ్రహ్మ పూర్ణం సమాధౌ ॥ 408॥
ప్రకృతివికృతిశూన్యం భావనాతీతభావం
సమరసమసమానం మానసమ్బన్ధదూరమ్ ।
నిగమవచనసిద్ధం నిత్యమస్మత్ప్రసిద్ధం
హృది కలయతి విద్వాన్ బ్రహ్మ పూర్ణం సమాధౌ ॥ 409॥
అజరమమరమస్తాభావవస్తుస్వరూపం (పాఠభేదః - భాసవస్తు)
స్తిమితసలిలరాశిప్రఖ్యమాఖ్యావిహీనమ్ ।
శమితగుణవికారం శాశ్వతం శాన్తమేకం
హృది కలయతి విద్వాన్ బ్రహ్మ పూర్ణం సమాధౌ ॥ 410॥
సమాహితాన్తఃకరణః స్వరూపే
విలోకయాత్మానమఖణ్డవైభవమ్ ।
విచ్ఛిన్ద్ధి బన్ధం భవగన్ధగన్ధితం (పాఠభేదః - గన్ధగన్ధిలం)
యత్నేన పుంస్త్వం సఫలీకురుష్వ ॥ 411-
సర్వోపాధివినిర్ముక్తం సచ్చిదానన్దమద్వయమ్ ।
భావయాత్మానమాత్మస్థం న భూయః కల్పసేఽధ్వనే ॥ 412॥
ఛాయేవ పుంసః పరిదృశ్యమాన-
మాభాసరూపేణ ఫలానుభూత్యా ।
శరీరమారాచ్ఛవవన్నిరస్తం
పునర్న సన్ధత్త ఇదం మహాత్మా ॥ 413॥
సతతవిమలబోధానన్దరూపం సమేత్య (పాఠభేదః - స్వమేత్య)
త్యజ జడమలరూపోపాధిమేతం సుదూరే ।
అథ పునరపి నైష స్మర్యతాం వాన్తవస్తు (పాఠభేదః - పునరపి నైవ)
స్మరణవిషయభూతం కల్పతే కుత్సనాయ ॥ 414॥
సమూలమేతత్పరిదాహ్య వహ్నౌ (పాఠభేదః - పరిదహ్య)
సదాత్మని బ్రహ్మణి నిర్వికల్పే ।
తతః స్వయం నిత్యవిశుద్ధబోధా-
నన్దాత్మనా తిష్ఠతి విద్వరిష్ఠః ॥ 415॥
ప్రారబ్ధసూత్రగ్రథితం శరీరం
ప్రయాతు వా తిష్ఠతు గోరివ స్రక్ ।
న తత్పునః పశ్యతి తత్త్వవేత్తా-
ఽఽనన్దాత్మని బ్రహ్మణి లీనవృత్తిః ॥ 416॥
అఖణ్డానన్దమాత్మానం విజ్ఞాయ స్వస్వరూపతః ।
కిమిచ్ఛన్ కస్య వా హేతోర్దేహం పుష్ణాతి తత్త్వవిత్ ॥ 417॥
సంసిద్ధస్య ఫలం త్వేతజ్జీవన్ముక్తస్య యోగినః ।
బహిరన్తః సదానన్దరసాస్వాదనమాత్మని ॥ 418॥
వైరాగ్యస్య ఫలం బోధో బోధస్యోపరతిః ఫలమ్ ।
స్వానన్దానుభవాచ్ఛాన్తిరేషైవోపరతేః ఫలమ్ ॥ 419॥
యద్యుత్తరోత్తరాభావః పూర్వపూర్వన్తు నిష్ఫలమ్ ।
నివృత్తిః పరమా తృప్తిరానన్దోఽనుపమః స్వతః ॥ 420॥
దృష్టదుఃఖేష్వనుద్వేగో విద్యాయాః ప్రస్తుతం ఫలమ్ ।
యత్కృతం భ్రాన్తివేలాయాం నానా కర్మ జుగుప్సితమ్ ।
పశ్చాన్నరో వివేకేన తత్కథం కర్తుమర్హతి ॥ 421॥
విద్యాఫలం స్యాదసతో నివృత్తిః
ప్రవృత్తిరజ్ఞానఫలం తదీక్షితమ్ ।
తజ్జ్ఞాజ్ఞయోర్యన్మృగతృష్ణికాదౌ
నోచేద్విదాం దృష్టఫలం కిమస్మాత్ ॥ 422॥ (పాఠభేదః - నోచేద్విదో)
అజ్ఞానహృదయగ్రన్థేర్వినాశో యద్యశేషతః ।
అనిచ్ఛోర్విషయః కిం ను ప్రవృత్తేః కారణం స్వతః ॥ 423॥ (పాఠభేదః - విదుషః కిం)
వాసనానుదయో భోగ్యే వైరాగ్యస్య తదావధిః ।
అహమ్భావోదయాభావో బోధస్య పరమావధిః ।
లీనవృత్తైరనుత్పత్తిర్మర్యాదోపరతేస్తు సా ॥ 424॥ (పాఠభేదః - వృత్తేర)
బ్రహ్మాకారతయా సదా స్థితతయా నిర్ముక్తబాహ్యార్థధీ-
రన్యావేదితభోగ్యభోగకలనో నిద్రాలువద్బాలవత్ ।
స్వప్నాలోకితలోకవజ్జగదిదం పశ్యన్క్వచిల్లబ్ధధీ-
రాస్తే కశ్చిదనన్తపుణ్యఫలభుగ్ధన్యః స మాన్యో భువి ॥ 425॥
స్థితప్రజ్ఞో యతిరయం యః సదానన్దమశ్నుతే ।
బ్రహ్మణ్యేవ విలీనాత్మా నిర్వికారో వినిష్క్రియః ॥ 426॥
బ్రహ్మాత్మనోః శోధితయోరేకభావావగాహినీ ।
నిర్వికల్పా చ చిన్మాత్రా వృత్తిః ప్రజ్ఞేతి కథ్యతే ।
సుస్థితాఽసౌ భవేద్యస్య స్థితప్రజ్ఞః స ఉచ్యతే ॥ 427॥
యస్య స్థితా భవేత్ప్రజ్ఞా యస్యానన్దో నిరన్తరః ।
ప్రపఞ్చో విస్మృతప్రాయః స జీవన్ముక్త ఇష్యతే ॥ 428॥
లీనధీరపి జాగర్తి జాగ్రద్ధర్మవివర్జితః ।
బోధో నిర్వాసనో యస్య స జీవన్ముక్త ఇష్యతే ॥ 429॥
శాన్తసంసారకలనః కలావానపి నిష్కలః ।
యస్య చిత్తం వినిశ్చిన్తం స జీవన్ముక్త ఇష్యతే ॥ 430॥ (పాఠభేదః - యః సచిత్తోఽపి నిశ్చిత్తః)
వర్తమానేఽపి దేహేఽస్మిఞ్ఛాయావదనువర్తిని ।
అహన్తామమతాఽభావో జీవన్ముక్తస్య లక్షణమ్ ॥ 431॥
అతీతాననుసన్ధానం భవిష్యదవిచారణమ్ ।
ఔదాసీన్యమపి ప్రాప్తం జీవన్ముక్తస్య లక్షణమ్ ॥ 432॥ (పాఠభేదః - ప్రాప్తే)
గుణదోషవిశిష్టేఽస్మిన్స్వభావేన విలక్షణే ।
సర్వత్ర సమదర్శిత్వం జీవన్ముక్తస్య లక్షణమ్ ॥ 433॥
ఇష్టానిష్టార్థసమ్ప్రాప్తౌ సమదర్శితయాఽఽత్మని ।
ఉభయత్రావికారిత్వం జీవన్ముక్తస్య లక్షణమ్ ॥ 434॥
బ్రహ్మానన్దరసాస్వాదాసక్తచిత్తతయా యతేః ।
అన్తర్బహిరవిజ్ఞానం జీవన్ముక్తస్య లక్షణమ్ ॥ 435॥
దేహేన్ద్రియాదౌ కర్తవ్యే మమాహమ్భావవర్జితః ।
ఔదాసీన్యేన యస్తిష్ఠేత్స జీవన్ముక్తలక్షణః ॥ 436॥ (పాఠభేదః - స జీవన్ముక్త ఇష్యతే)
విజ్ఞాత ఆత్మనో యస్య బ్రహ్మభావః శ్రుతేర్బలాత్ ।
భవబన్ధవినిర్ముక్తః స జీవన్ముక్తలక్షణః ॥ 437॥ (పాఠభేదః - స జీవన్ముక్త ఇష్యతే)
దేహేన్ద్రియేష్వహమ్భావ ఇదమ్భావస్తదన్యకే ।
యస్య నో భవతః క్వాపి స జీవన్ముక్త ఇష్యతే ॥ 438॥
జీవేశోభయసంసారరూపదుర్వాసనోజ్ఝితా ।
సా సర్వదా భవేద్యస్య స జీవన్ముక్త ఇష్యతే ॥
న ప్రత్యగ్బ్రహ్మణోర్భేదం కదాపి బ్రహ్మసర్గయోః ।
ప్రజ్ఞయా యో విజానితి స జీవన్ముక్తలక్షణః ॥ 439॥ (పాఠభేదః - స జీవన్ముక్త ఇష్యతే)
సాధుభిః పూజ్యమానేఽస్మిన్పీడ్యమానేఽపి దుర్జనైః ।
సమభావో భవేద్యస్య స జీవన్ముక్తలక్షణః ॥ 440॥ (పాఠభేదః - స జీవన్ముక్త ఇష్యతే)
యత్ర ప్రవిష్టా విషయాః పరేరితా
నదీప్రవాహా ఇవ వారిరాశౌ ।
లినన్తి సన్మాత్రతయా న విక్రియాం
ఉత్పాదయన్త్యేష యతిర్విముక్తః ॥ 441॥
విజ్ఞాతబ్రహ్మతత్త్వస్య యథాపూర్వం న సంసృతిః ।
అస్తి చేన్న స విజ్ఞాతబ్రహ్మభావో బహిర్ముఖః ॥ 442॥
ప్రాచీనవాసనావేగాదసౌ సంసరతీతి చేత్ ।
న సదేకత్వవిజ్ఞానాన్మన్దీ భవతి వాసనా ॥ 443॥
అత్యన్తకాముకస్యాపి వృత్తిః కుణ్ఠతి మాతరి ।
తథైవ బ్రహ్మణి జ్ఞాతే పూర్ణానన్దే మనీషిణః ॥ 444॥
నిదిధ్యాసనశీలస్య బాహ్యప్రత్యయ ఈక్ష్యతే ।
బ్రవీతి శ్రుతిరేతస్య ప్రారబ్ధం ఫలదర్శనాత్ ॥ 445॥
సుఖాద్యనుభవో యావత్తావత్ప్రారబ్ధమిష్యతే ।
ఫలోదయః క్రియాపూర్వో నిష్క్రియో న హి కుత్రచిత్ ॥ 446॥
అహం బ్రహ్మేతి విజ్ఞానాత్కల్పకోటిశతార్జితమ్ ।
సఞ్చితం విలయం యాతి ప్రబోధాత్స్వప్నకర్మవత్ ॥ 447॥
యత్కృతం స్వప్నవేలాయాం పుణ్యం వా పాపముల్బణమ్ ।
సుప్తోత్థితస్య కిన్తత్స్యాత్స్వర్గాయ నరకాయ వా ॥ 448॥
స్వమసఙ్గముదాసీనం పరిజ్ఞాయ నభో యథా ।
న శ్లిష్యతి చ యత్కిఞ్చిత్కదాచిద్భావికర్మభిః ॥ 449॥ (పాఠభేదః - శ్లిష్యతే యతిః కిఞ్చిత్)
న నభో ఘటయోగేన సురాగన్ధేన లిప్యతే ।
తథాత్మోపాధియోగేన తద్ధర్మైర్నైవ లిప్యతే ॥ 450॥
జ్ఞానోదయాత్పురారబ్ధం కర్మజ్ఞానాన్న నశ్యతి ।
అదత్వా స్వఫలం లక్ష్యముద్దిశ్యోత్సృష్టబాణవత్ ॥ 451॥
వ్యాఘ్రబుద్ధ్యా వినిర్ముక్తో బాణః పశ్చాత్తు గోమతౌ ।
న తిష్ఠతి ఛినత్యేవ లక్ష్యం వేగేన నిర్భరమ్ ॥ 452॥
ప్రారబ్ధం బలవత్తరం ఖలు విదాం భోగేన తస్య క్షయః
సమ్యగ్జ్ఞానహుతాశనేన విలయః ప్రాక్సఞ్చితాగామినామ్ ।
బ్రహ్మాత్మైక్యమవేక్ష్య తన్మయతయా యే సర్వదా సంస్థితాః
తేషాం తత్త్రితయం నహి క్వచిదపి బ్రహ్మైవ తే నిర్గుణమ్ ॥ 453॥
ఉపాధితాదాత్మ్యవిహీనకేవల-
బ్రహ్మాత్మనైవాత్మని తిష్ఠతో మునేః ।
ప్రారబ్ధసద్భావకథా న యుక్తా
స్వప్నార్థసమ్బన్ధకథేవ జాగ్రతః ॥ 454॥
న హి ప్రబుద్ధః ప్రతిభాసదేహే
దేహోపయోగిన్యపి చ ప్రపఞ్చే ।
కరోత్యహన్తాం మమతామిదన్తాం
కిన్తు స్వయం తిష్ఠతి జాగరేణ ॥ 455॥
న తస్య మిథ్యార్థసమర్థనేచ్ఛా
న సఙ్గ్రహస్తజ్జగతోఽపి దృష్టః ।
తత్రానువృత్తిర్యది చేన్మృషార్థే
న నిద్రయా ముక్త ఇతీష్యతే ధ్రువమ్ ॥ 456॥
తద్వత్పరే బ్రహ్మణి వర్తమానః
సదాత్మనా తిష్ఠతి నాన్యదీక్షతే ।
స్మృతిర్యథా స్వప్నవిలోకితార్థే
తథా విదః ప్రాశనమోచనాదౌ ॥ 457॥
కర్మణా నిర్మితో దేహః ప్రారబ్ధం తస్య కల్ప్యతామ్ ।
నానాదేరాత్మనో యుక్తం నైవాత్మా కర్మనిర్మితః ॥ 458॥
అజో నిత్యః శాశ్వత ఇతి బ్రూతే శ్రుతిరమోఘవాక్ । (పాఠభేదః - అజో నిత్య ఇతి బ్రూతే శ్రుతిరేషా త్వమోఘవాక్)
తదాత్మనా తిష్ఠతోఽస్య కుతః ప్రారబ్ధకల్పనా ॥ 459॥
ప్రారబ్ధం సిధ్యతి తదా యదా దేహాత్మనా స్థితిః ।
దేహాత్మభావో నైవేష్టః ప్రారబ్ధం త్యజ్యతామతః ॥ 460॥
శరీరస్యాపి ప్రారబ్ధకల్పనా భ్రాన్తిరేవ హి ।
అధ్యస్తస్య కుతః సత్త్వమసత్యస్య కుతో జనిః । (పాఠభేదః - సత్త్వమసత్త్వస్య)
అజాతస్య కుతో నాశః ప్రారబ్ధమసతః కుతః ॥ 461॥
జ్ఞానేనాజ్ఞానకార్యస్య సమూలస్య లయో యది ।
తిష్ఠత్యయం కథం దేహ ఇతి శఙ్కావతో జడాన్ ॥ 462॥
సమాధాతుం బాహ్యదృష్ట్యా ప్రారబ్ధం వదతి శ్రుతిః ।
న తు దేహాదిసత్యత్వబోధనాయ విపశ్చితామ్ ।
యతః శ్రుతేరభిప్రాయః పరమార్థైకగోచరః ॥ 463॥
పరిపూర్ణమనాద్యన్తమప్రమేయమవిక్రియమ్ ।
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 464॥
సద్ఘనం చిద్ఘనం నిత్యమానన్దఘనమక్రియమ్ ।
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 465॥
ప్రత్యగేకరసం పూర్ణమనన్తం సర్వతోముఖమ్ ।
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 466॥
అహేయమనుపాదేయమనాదేయమనాశ్రయమ్ । మనాధేయమనా
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 467॥
నిర్గుణం నిష్కలం సూక్ష్మం నిర్వికల్పం నిరఞ్జనమ్ ।
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 468॥
అనిరూప్య స్వరూపం యన్మనోవాచామగోచరమ్ ।
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 469॥
సత్సమృద్ధం స్వతఃసిద్ధం శుద్ధం బుద్ధమనీదృశమ్ ।
ఏకమేవాద్వయం బ్రహ్మ నేహ నానాస్తి కిఞ్చన ॥ 470॥
నిరస్తరాగా వినిరస్తభోగాః (పాఠభేదః - నిరపాస్తభోగాః)
శాన్తాః సుదాన్తా యతయో మహాన్తః ।
విజ్ఞాయ తత్త్వం పరమేతదన్తే
ప్రాప్తాః పరాం నిర్వృతిమాత్మయోగాత్ ॥ 471॥
భవానపీదం పరతత్త్వమాత్మనః
స్వరూపమానన్దఘనం విచార్య । (పాఠభేదః - నిచాయ్య)
విధూయ మోహం స్వమనఃప్రకల్పితం
ముక్తః కృతార్థో భవతు ప్రబుద్ధః ॥ 472॥
సమాధినా సాధువినిశ్చలాత్మనా (పాఠభేదః - సునిశ్చలాత్మనా)
పశ్యాత్మతత్త్వం స్ఫుటబోధచక్షుషా ।
నిఃసంశయం సమ్యగవేక్షితశ్చే-
చ్ఛ్రుతః పదార్థో న పునర్వికల్ప్యతే ॥ 473॥ (పాఠభేదః - పునర్వికల్పతే)
స్వస్యావిద్యాబన్ధసమ్బన్ధమోక్షా-
త్సత్యజ్ఞానానన్దరూపాత్మలబ్ధౌ ।
శాస్త్రం యుక్తిర్దేశికోక్తిః ప్రమాణం
చాన్తఃసిద్ధా స్వానుభూతిః ప్రమాణమ్ ॥ 474॥
బన్ధో మోక్షశ్చ తృప్తిశ్చ చిన్తాఽఽరోగ్యక్షుధాదయః ।
స్వేనైవ వేద్యా యజ్జ్ఞానం పరేషామానుమానికమ్ ॥ 475॥
తటస్థితా బోధయన్తి గురవః శ్రుతయో యథా ।
ప్రజ్ఞయైవ తరేద్విద్వానీశ్వరానుగృహీతయా ॥ 476॥
స్వానుభూత్యా స్వయం జ్ఞాత్వా స్వమాత్మానమఖణ్డితమ్ ।
సంసిద్ధః సమ్ముఖం తిష్ఠేన్నిర్వికల్పాత్మనాఽఽత్మని ॥ 477॥ (పాఠభేదః - సుసుఖం తిష్ఠేన్)
వేదాన్తసిద్ధాన్తనిరుక్తిరేషా
బ్రహ్మైవ జీవః సకలం జగచ్చ ।
అఖణ్డరూపస్థితిరేవ మోక్షో
బ్రహ్మాద్వితీయే శ్రుతయః ప్రమాణమ్ ॥ 478॥ (పాఠభేదః - బ్రహ్మాద్వితీయం)
ఇతి గురువచనాచ్ఛ్రుతిప్రమాణాత్
పరమవగమ్య సతత్త్వమాత్మయుక్త్యా ।
ప్రశమితకరణః సమాహితాత్మా
క్వచిదచలాకృతిరాత్మనిష్ఠతోఽభూత్ ॥ 479॥ (పాఠభేదః - ఆత్మనిష్ఠితో)
కిఞ్చిత్కాలం సమాధాయ పరే బ్రహ్మణి మానసమ్ । (పాఠభేదః - కఞ్చిత్కాలం)
ఉత్థాయ పరమానన్దాదిదం వచనమబ్రవీత్ ॥ 480॥ (పాఠభేదః - వ్యుత్థాయ)
బుద్ధిర్వినష్టా గలితా ప్రవృత్తిః
బ్రహ్మాత్మనోరేకతయాఽధిగత్యా ।
ఇదం న జానేఽప్యనిదం న జానే
కిం వా కియద్వా సుఖమస్త్యపారమ్ ॥ 481॥ (పాఠభేదః - సుఖమస్య పారమ్)
వాచా వక్తుమశక్యమేవ మనసా మన్తుం న వా శక్యతే
స్వానన్దామృతపూరపూరితపరబ్రహ్మామ్బుధేర్వైభవమ్ ।
అమ్భోరాశివిశీర్ణవార్షికశిలాభావం భజన్మే మనో
యస్యాంశాంశలవే విలీనమధునాఽఽనన్దాత్మనా నిర్వృతమ్ ॥ 482॥
క్వ గతం కేన వా నీతం కుత్ర లీనమిదం జగత్ ।
అధునైవ మయా దృష్టం నాస్తి కిం మహదద్భుతమ్ ॥ 483॥
కిం హేయం కిముపాదేయం కిమన్యత్కిం విలక్షణమ్ ।
అఖణ్డానన్దపీయూషపూర్ణే బ్రహ్మమహార్ణవే ॥ 484॥
న కిఞ్చిదత్ర పశ్యామి న శఋణోమి న వేద్మ్యహమ్ ।
స్వాత్మనైవ సదానన్దరూపేణాస్మి విలక్షణః ॥ 485॥
నమో నమస్తే గురవే మహాత్మనే
విముక్తసఙ్గాయ సదుత్తమాయ ।
నిత్యాద్వయానన్దరసస్వరూపిణే
భూమ్నే సదాఽపారదయామ్బుధామ్నే ॥ 486॥
యత్కటాక్షశశిసాన్ద్రచన్ద్రికా-
పాతధూతభవతాపజశ్రమః ।
ప్రాప్తవానహమఖణ్డవైభవా-
నన్దమాత్మపదమక్షయం క్షణాత్ ॥ 487॥
ధన్యోఽహం కృతకృత్యోఽహం విముక్తోఽహం భవగ్రహాత్ ।
నిత్యానన్దస్వరూపోఽహం పూర్ణోఽహం త్వదనుగ్రహాత్ ॥ 488॥
అసఙ్గోఽహమనఙ్గోఽహమలిఙ్గోఽహమభఙ్గురః ।
ప్రశాన్తోఽహమనన్తోఽహమమలోఽహం చిరన్తనః ॥ 489॥ (పాఠభేదః - ఽహమతాన్తోఽహం)
అకర్తాహమభోక్తాహమవికారోఽహమక్రియః ।
శుద్ధబోధస్వరూపోఽహం కేవలోఽహం సదాశివః ॥ 490॥
ద్రష్టుః శ్రోతుర్వక్తుః కర్తుర్భోక్తుర్విభిన్న ఏవాహమ్ ।
నిత్యనిరన్తరనిష్క్రియనిఃసీమాసఙ్గపూర్ణబోధాత్మా ॥ 491॥
నాహమిదం నాహమదోఽప్యుభయోరవభాసకం పరం శుద్ధమ్ ।
బాహ్యాభ్యన్తరశూన్యం పూర్ణం బ్రహ్మాద్వితీయమేవాహమ్ ॥ 492॥
నిరుపమమనాదితత్త్వం త్వమహమిదమద ఇతి కల్పనాదూరమ్ ।
నిత్యానన్దైకరసం సత్యం బ్రహ్మాద్వితీయమేవాహమ్ ॥ 493॥
నారాయణోఽహం నరకాన్తకోఽహం
పురాన్తకోఽహం పురుషోఽహమీశః ।
అఖణ్డబోధోఽహమశేషసాక్షీ
నిరీశ్వరోఽహం నిరహం చ నిర్మమః ॥ 494॥
సర్వేషు భూతేష్వహమేవ సంస్థితో
జ్ఞానాత్మనాఽన్తర్బహిరాశ్రయః సన్ ।
భోక్తా చ భోగ్యం స్వయమేవ సర్వం
యద్యత్పృథగ్దృష్టమిదన్తయా పురా ॥ 495॥
మయ్యఖణ్డసుఖామ్భోధౌ బహుధా విశ్వవీచయః ।
ఉత్పద్యన్తే విలీయన్తే మాయామారుతవిభ్రమాత్ ॥ 496॥
స్థులాదిభావా మయి కల్పితా భ్రమా-
దారోపితానుస్ఫురణేన లోకైః ।
కాలే యథా కల్పకవత్సరాయ-
ణర్త్వాదయో నిష్కలనిర్వికల్పే ॥ 497॥
ఆరోపితం నాశ్రయదూషకం భవేత్
కదాపి మూఢైరతిదోషదూషితైః । మూఢైర్మతి
నార్ద్రీకరోత్యూషరభూమిభాగం
మరీచికావారి మహాప్రవాహః ॥ 498॥
ఆకాశవల్లేపవిదూరగోఽహం (పాఠభేదః - ఆకాశవత్ కల్పవి)
ఆదిత్యవద్భాస్యవిలక్షణోఽహమ్ ।
అహార్యవన్నిత్యవినిశ్చలోఽహం
అమ్భోధివత్పారవివర్జితోఽహమ్ ॥ 499॥
న మే దేహేన సమ్బన్ధో మేఘేనేవ విహాయసః ।
అతః కుతో మే తద్ధర్మా జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తయః ॥ 500॥
ఉపాధిరాయాతి స ఏవ గచ్ఛతి
స ఏవ కర్మాణి కరోతి భుఙ్క్తే ।
స ఏవ జీర్యన్ మ్రియతే సదాహం (పాఠభేదః - ఏవ జీవన్)
కులాద్రివన్నిశ్చల ఏవ సంస్థితః ॥ 501॥
న మే ప్రవృత్తిర్న చ మే నివృత్తిః
సదైకరూపస్య నిరంశకస్య ।
ఏకాత్మకో యో నివిడో నిరన్తరో (పాఠభేదః - నిబిడో)
వ్యోమేవ పూర్ణః స కథం ను చేష్టతే ॥ 502॥
పుణ్యాని పాపాని నిరిన్ద్రియస్య
నిశ్చేతసో నిర్వికృతేర్నిరాకృతేః ।
కుతో మమాఖణ్డసుఖానుభూతేః
బ్రూతే హ్యనన్వాగతమిత్యపి శ్రుతిః ॥ 503॥
ఛాయయా స్పృష్టముష్ణం వా శీతం వా సుష్ఠు దుఃష్ఠు వా ।
న స్పృశత్యేవ యత్కిఞ్చిత్పురుషం తద్విలక్షణమ్ ॥ 504॥
న సాక్షిణం సాక్ష్యధర్మాః సంస్పృశన్తి విలక్షణమ్ ।
అవికారముదాసీనం గృహధర్మాః ప్రదీపవత్ ।
దేహేన్ద్రియమనోధర్మా నైవాత్మానం స్పృశన్త్యహో ॥ 505॥ ఏక్ష్త్ర
రవేర్యథా కర్మణి సాక్షిభావో
వహ్నేర్యథా దాహనియామకత్వమ్ । (పాఠభేదః - వాఽయసి దాహకత్వమ్)
రజ్జోర్యథాఽఽరోపితవస్తుసఙ్గః
తథైవ కూటస్థచిదాత్మనో మే ॥ 506॥
కర్తాపి వా కారయితాపి నాహం
భోక్తాపి వా భోజయితాపి నాహమ్ ।
ద్రష్టాపి వా దర్శయితాపి నాహం
సోఽహం స్వయఞ్జ్యోతిరనీదృగాత్మా ॥ 507॥
చలత్యుపాధౌ ప్రతిబిమ్బలౌల్య-
మౌపాధికం మూఢధియో నయన్తి ।
స్వబిమ్బభూతం రవివద్వినిష్క్రియం
కర్తాస్మి భోక్తాస్మి హతోఽస్మి హేతి ॥ 508॥
జలే వాపి స్థలే వాపి లుఠత్వేష జడాత్మకః ।
నాహం విలిప్యే తద్ధర్మైర్ఘటధర్మైర్నభో యథా ॥ 509॥
కర్తృత్వభోక్తృత్వఖలత్వమత్తతా-
జడత్వబద్ధత్వవిముక్తతాదయః ।
బుద్ధేర్వికల్పా న తు సన్తి వస్తుతః
స్వస్మిన్పరే బ్రహ్మణి కేవలేఽద్వయే ॥ 510॥
సన్తు వికారాః ప్రకృతేర్దశధా శతధా సహస్రధా వాపి ।
కిం మేఽసఙ్గచితస్తైర్న ఘనః క్వచిదమ్బరం స్పృశతి ॥ 511॥ (పాఠభేదః - తైః కిం మేఽసఙ్గచితేర్న హ్యమ్బుదడమ్బరోఽమ్బరం)
అవ్యక్తాదిస్థూలపర్యన్తమేతత్
విశ్వం యత్రాభాసమాత్రం ప్రతీతమ్ ।
వ్యోమప్రఖ్యం సూక్ష్మమాద్యన్తహీనం
బ్రహ్మాద్వైతం యత్తదేవాహమస్మి ॥ 512॥
సర్వాధారం సర్వవస్తుప్రకాశం
సర్వాకారం సర్వగం సర్వశూన్యమ్ ।
నిత్యం శుద్ధం నిశ్చలం నిర్వికల్పం (పాఠభేదః - నిష్కలం)
బ్రహ్మాద్వైతం యత్తదేవాహమస్మి ॥ 513॥
యత్ప్రత్యస్తాశేషమాయావిశేషం
ప్రత్యగ్రూపం ప్రత్యయాగమ్యమానమ్ ।
సత్యజ్ఞానానన్తమానన్దరూపం
బ్రహ్మాద్వైతం యత్తదేవాహమస్మి ॥ 514॥
నిష్క్రియోఽస్మ్యవికారోఽస్మి
నిష్కలోఽస్మి నిరాకృతిః ।
నిర్వికల్పోఽస్మి నిత్యోఽస్మి
నిరాలమ్బోఽస్మి నిర్ద్వయః ॥ 515॥
సర్వాత్మకోఽహం సర్వోఽహం సర్వాతీతోఽహమద్వయః ।
కేవలాఖణ్డబోధోఽహమానన్దోఽహం నిరన్తరః ॥ 516॥
స్వారాజ్యసామ్రాజ్యవిభూతిరేషా
భవత్కృపాశ్రీమహిమప్రసాదాత్ ।
ప్రాప్తా మయా శ్రీగురవే మహాత్మనే
నమో నమస్తేఽస్తు పునర్నమోఽస్తు ॥ 517॥
మహాస్వప్నే మాయాకృతజనిజరామృత్యుగహనే
భ్రమన్తం క్లిశ్యన్తం బహులతరతాపైరనుదినమ్ । (పాఠభేదః - రనుకలమ్)
అహఙ్కారవ్యాఘ్రవ్యథితమిమమత్యన్తకృపయా
ప్రబోధ్య ప్రస్వాపాత్పరమవితవాన్మామసి గురో ॥ 518॥
నమస్తస్మై సదైకస్మై కస్మైచిన్మహసే నమః । (పాఠభేదః - సదేకస్మై నమశ్చిన్మహసే ముహుః)
యదేతద్విశ్వరూపేణ రాజతే గురురాజ తే ॥ 519॥
ఇతి నతమవలోక్య శిష్యవర్యం
సమధిగతాత్మసుఖం ప్రబుద్ధతత్త్వమ్ ।
ప్రముదితహృదయం స దేశికేన్ద్రః (పాఠభేదః - హృదయః)
పునరిదమాహ వచః పరం మహాత్మా ॥ 520॥
బ్రహ్మప్రత్యయసన్తతిర్జగదతో బ్రహ్మైవ తత్సర్వతః (పాఠభేదః - సత్సర్వతః)
పశ్యాధ్యాత్మదృశా ప్రశాన్తమనసా సర్వాస్వవస్థాస్వపి ।
రూపాదన్యదవేక్షితం కిమభితశ్చక్షుష్మతాం దృశ్యతే (పాఠభేదః - విద్యతే)
తద్వద్బ్రహ్మవిదః సతః కిమపరం బుద్ధేర్విహారాస్పదమ్ ॥ 521॥
కస్తాం పరానన్దరసానుభూతి-
మృత్సృజ్య శూన్యేషు రమేత విద్వాన్ । (పాఠభేదః - ముత్సృజ్య
చన్ద్రే మహాహ్లాదిని దీప్యమానే)
చిత్రేన్దుమాలోకయితుం క ఇచ్ఛేత్ ॥ 522॥
అసత్పదార్థానుభవేన కిఞ్చిన్
న హ్యస్తి తృప్తిర్న చ దుఃఖహానిః ।
తదద్వయానన్దరసానుభూత్యా
తృప్తః సుఖం తిష్ఠ సదాత్మనిష్ఠయా ॥ 523॥
స్వమేవ సర్వథా పశ్యన్మన్యమానః స్వమద్వయమ్ । (పాఠభేదః - సర్వతః)
స్వానన్దమనుభుఞ్జానః కాలం నయ మహామతే ॥ 524॥
అఖణ్డబోధాత్మని నిర్వికల్పే
వికల్పనం వ్యోమ్ని పురప్రకల్పనమ్ ।
తదద్వయానన్దమయాత్మనా సదా
శాన్తిం పరామేత్య భజస్వ మౌనమ్ ॥ 525॥
తూష్ణీమవస్థా పరమోపశాన్తిః
బుద్ధేరసత్కల్పవికల్పహేతోః ।
బ్రహ్మాత్మనో బ్రహ్మవిదో మహాత్మనో
యత్రాద్వయానన్దసుఖం నిరన్తరమ్ ॥ 526॥
నాస్తి నిర్వాసనాన్మౌనాత్పరం సుఖకృదుత్తమమ్ ।
విజ్ఞాతాత్మస్వరూపస్య స్వానన్దరసపాయినః ॥ 527॥
గచ్ఛంస్తిష్ఠన్నుపవిశఞ్ఛయానో వాఽన్యథాపి వా ।
యథేచ్ఛయా వసేద్విద్వానాత్మారామః సదా మునిః ॥ 528॥
న దేశకాలాసనదిగ్యమాది-
లక్ష్యాద్యపేక్షాఽప్రతిబద్ధవృత్తేః । (పాఠభేదః - ప్రతిబద్ధ
సంసిద్ధతత్త్వస్య మహాత్మనోఽస్తి)
స్వవేదనే కా నియమాద్యవస్థా ॥ 529॥
ఘటోఽయమితి విజ్ఞాతుం నియమః కోఽన్వవేక్షతే । (పాఠభేదః - అపేక్ష్యతే)
వినా ప్రమాణసుష్ఠుత్వం యస్మిన్సతి పదార్థధీః ॥ 530॥
అయమాత్మా నిత్యసిద్ధః ప్రమాణే సతి భాసతే ।
న దేశం నాపి వా కాలం న శుద్ధిం వాప్యపేక్షతే ॥ 531॥
దేవదత్తోఽహమిత్యేతద్విజ్ఞానం నిరపేక్షకమ్ ।
తద్వద్బ్రహ్మవిదోఽప్యస్య బ్రహ్మాహమితి వేదనమ్ ॥ 532॥
భానునేవ జగత్సర్వం భాసతే యస్య తేజసా ।
అనాత్మకమసత్తుచ్ఛం కిం ను తస్యావభాసకమ్ ॥ 533॥
వేదశాస్త్రపురాణాని భూతాని సకలాన్యపి ।
యేనార్థవన్తి తం కిన్ను విజ్ఞాతారం ప్రకాశయేత్ ॥ 534॥
ఏష స్వయఞ్జ్యోతిరనన్తశక్తిః
ఆత్మాఽప్రమేయః సకలానుభూతిః ।
యమేవ విజ్ఞాయ విముక్తబన్ధో
జయత్యయం బ్రహ్మవిదుత్తమోత్తమః ॥ 535॥
న ఖిద్యతే నో విషయైః ప్రమోదతే
న సజ్జతే నాపి విరజ్యతే చ ।
స్వస్మిన్సదా క్రీడతి నన్దతి స్వయం
నిరన్తరానన్దరసేన తృప్తః ॥ 536॥
క్షుధాం దేహవ్యథాం త్యక్త్వా బాలః క్రీడతి వస్తునిః । (పాఠభేదః - వస్తుని)
తథైవ విద్వాన్ రమతే నిర్మమో నిరహం సుఖీ ॥ 537॥
చిన్తాశూన్యమదైన్యభైక్షమశనం పానం సరిద్వారిషు
స్వాతన్త్ర్యేణ నిరఙ్కుశా స్థితిరభీర్నిద్రా శ్మశానే వనే ।
వస్త్రం క్షాలనశోషణాదిరహితం దిగ్వాస్తు శయ్యా మహీ
సఞ్చారో నిగమాన్తవీథిషు విదాం క్రీడా పరే బ్రహ్మణి ॥ 538॥
విమానమాలమ్బ్య శరీరమేతద్
భునక్త్యశేషాన్విషయానుపస్థితాన్ ।
పరేచ్ఛయా బాలవదాత్మవేత్తా
యోఽవ్యక్తలిఙ్గోఽననుషక్తబాహ్యః ॥ 539॥
దిగమ్బరో వాపి చ సామ్బరో వా
త్వగమ్బరో వాపి చిదమ్బరస్థః ।
ఉన్మత్తవద్వాపి చ బాలవద్వా
పిశాచవద్వాపి చరత్యవన్యామ్ ॥ 540॥
కామాన్నిష్కామరూపీ సంశ్చరత్యేకచరో మునిః । (పాఠభేదః - కామాన్నీ కామరూపీ)
స్వాత్మనైవ సదా తుష్టః స్వయం సర్వాత్మనా స్థితః ॥ 541॥
క్వచిన్మూఢో విద్వాన్ క్వచిదపి మహారాజవిభవః
క్వచిద్భ్రాన్తః సౌమ్యః క్వచిదజగరాచారకలితః ।
క్వచిత్పాత్రీభూతః క్వచిదవమతః క్వాప్యవిదితః
చరత్యేవం ప్రాజ్ఞః సతతపరమానన్దసుఖితః ॥ 542॥
నిర్ధనోఽపి సదా తుష్టోఽప్యసహాయో మహాబలః ।
నిత్యతృప్తోఽప్యభుఞ్జానోఽప్యసమః సమదర్శనః ॥ 543॥
అపి కుర్వన్నకుర్వాణశ్చాభోక్తా ఫలభోగ్యపి ।
శరీర్యప్యశరీర్యేష పరిచ్ఛిన్నోఽపి సర్వగః ॥ 544॥
అశరీరం సదా సన్తమిమం బ్రహ్మవిదం క్వచిత్ ।
ప్రియాప్రియే న స్పృశతస్తథైవ చ శుభాశుభే ॥ 545॥
స్థూలాదిసమ్బన్ధవతోఽభిమానినః
సుఖం చ దుఃఖం చ శుభాశుభే చ ।
విధ్వస్తబన్ధస్య సదాత్మనో మునేః
కుతః శుభం వాఽప్యశుభం ఫలం వా ॥ 546॥
తమసా గ్రస్తవద్భానాదగ్రస్తోఽపి రవిర్జనైః ।
గ్రస్త ఇత్యుచ్యతే భ్రాన్త్యాం హ్యజ్ఞాత్వా వస్తులక్షణమ్ ॥ 547॥ (పాఠభేదః - భ్రాన్త్యా)
తద్వద్దేహాదిబన్ధేభ్యో విముక్తం బ్రహ్మవిత్తమమ్ ।
పశ్యన్తి దేహివన్మూఢాః శరీరాభాసదర్శనాత్ ॥ 548॥
అహిర్నిర్ల్వయనీం వాయం ముక్త్వా దేహం తు తిష్ఠతి । (పాఠభేదః - అహిని)
ఇతస్తతశ్చాల్యమానో యత్కిఞ్చిత్ప్రాణవాయునా ॥ 549॥
స్త్రోతసా నీయతే దారు యథా నిమ్నోన్నతస్థలమ్ ।
దైవేన నీయతే దేహో యథాకాలోపభుక్తిషు ॥ 550॥
ప్రారబ్ధకర్మపరికల్పితవాసనాభిః
సంసారివచ్చరతి భుక్తిషు ముక్తదేహః ।
సిద్ధః స్వయం వసతి సాక్షివదత్ర తూష్ణీం
చక్రస్య మూలమివ కల్పవికల్పశూన్యః ॥ 551॥
నైవేన్ద్రియాణి విషయేషు నియుఙ్క్త ఏష
నైవాపయుఙ్క్త ఉపదర్శనలక్షణస్థః ।
నైవ క్రియాఫలమపీషదవేక్షతే స (పాఠభేదః - అపీషదపేక్షతే సః)
స్వానన్దసాన్ద్రరసపానసుమత్తచిత్తః ॥ 552॥
లక్ష్యాలక్ష్యగతిం త్యక్త్వా యస్తిష్ఠేత్కేవలాత్మనా ।
శివ ఏవ స్వయం సాక్షాదయం బ్రహ్మవిదుత్తమః ॥ 553॥
జీవన్నేవ సదా ముక్తః కృతార్థో బ్రహ్మవిత్తమః ।
ఉపాధినాశాద్బ్రహ్మైవ సన్ బ్రహ్మాప్యేతి నిర్ద్వయమ్ ॥ 554॥
శైలూషో వేషసద్భావాభావయోశ్చ యథా పుమాన్ ।
తథైవ బ్రహ్మవిచ్ఛ్రేష్ఠః సదా బ్రహ్మైవ నాపరః ॥ 555॥
యత్ర క్వాపి విశీర్ణం సత్పర్ణమివ తరోర్వపుః పతతాత్ । (పాఠభేదః - విశీర్ణం పర్ణమివ)
బ్రహ్మీభూతస్య యతేః ప్రాగేవ తచ్చిదగ్నినా దగ్ధమ్ ॥ 556॥
సదాత్మని బ్రహ్మణి తిష్ఠతో మునేః
పూర్ణాఽద్వయానన్దమయాత్మనా సదా ।
న దేశకాలాద్యుచితప్రతీక్షా
త్వఙ్మాంసవిట్పిణ్డవిసర్జనాయ ॥ 557॥
దేహస్య మోక్షో నో మోక్షో న దణ్డస్య కమణ్డలోః ।
అవిద్యాహృదయగ్రన్థిమోక్షో మోక్షో యతస్తతః ॥ 558॥
కుల్యాయామథ నద్యాం వా శివక్షేత్రేఽపి చత్వరే ।
పర్ణం పతతి చేత్తేన తరోః కిం ను శుభాశుభమ్ ॥ 559॥
పత్రస్య పుష్పస్య ఫలస్య నాశవద్-
దేహేన్ద్రియప్రాణధియాం వినాశః ।
నైవాత్మనః స్వస్య సదాత్మకస్యా-
నన్దాకృతేర్వృక్షవదస్తి చైషః ॥ 560॥ (పాఠభేదః - వదాస్త ఏషః)
ప్రజ్ఞానఘన ఇత్యాత్మలక్షణం సత్యసూచకమ్ ।
అనూద్యౌపాధికస్యైవ కథయన్తి వినాశనమ్ ॥ 561॥
అవినాశీ వా అరేఽయమాత్మేతి శ్రుతిరాత్మనః ।
ప్రబ్రవీత్యవినాశిత్వం వినశ్యత్సు వికారిషు ॥ 562॥
పాషాణవృక్షతృణధాన్యకడఙ్కరాద్యా (పాఠభేదః - కటామ్బరాద్యా)
దగ్ధా భవన్తి హి మృదేవ యథా తథైవ ।
దేహేన్ద్రియాసుమన ఆది సమస్తదృశ్యం
జ్ఞానాగ్నిదగ్ధముపయాతి పరాత్మభావమ్ ॥ 563॥
విలక్షణం యథా ధ్వాన్తం లీయతే భానుతేజసి ।
తథైవ సకలం దృశ్యం బ్రహ్మణి ప్రవిలీయతే ॥ 564॥
ఘటే నష్టే యథా వ్యోమ వ్యోమైవ భవతి స్ఫుటమ్ ।
తథైవోపాధివిలయే బ్రహ్మైవ బ్రహ్మవిత్స్వయమ్ ॥ 565॥
క్షీరం క్షీరే యథా క్షిప్తం తైలం తైలే జలం జలే ।
సంయుక్తమేకతాం యాతి తథాఽఽత్మన్యాత్మవిన్మునిః ॥ 566॥
ఏవం విదేహకైవల్యం సన్మాత్రత్వమఖణ్డితమ్ ।
బ్రహ్మభావం ప్రపద్యైష యతిర్నావర్తతే పునః ॥ 567॥
సదాత్మైకత్వవిజ్ఞానదగ్ధావిద్యాదివర్ష్మణః ।
అముష్య బ్రహ్మభూతత్వాద్ బ్రహ్మణః కుత ఉద్భవః ॥ 568॥
మాయాక్లృప్తౌ బన్ధమోక్షౌ న స్తః స్వాత్మని వస్తుతః ।
యథా రజ్జౌ నిష్క్రియాయాం సర్పాభాసవినిర్గమౌ ॥ 569॥
ఆవృతేః సదసత్త్వాభ్యాం వక్తవ్యే బన్ధమోక్షణే ।
నావృతిర్బ్రహ్మణః కాచిదన్యాభావాదనావృతమ్ ।
యద్యస్త్యద్వైతహానిః స్యాద్ ద్వైతం నో సహతే శ్రుతిః ॥ 570॥
బన్ధఞ్చ మోక్షఞ్చ మృషైవ మూఢా
బుద్ధేర్గుణం వస్తుని కల్పయన్తి ।
దృగావృతిం మేఘకృతాం యథా రవౌ
యతోఽద్వయాఽసఙ్గచిదేతదక్షరమ్ ॥ 571॥ (పాఠభేదః - చిదేకమక్షరమ్)
అస్తీతి ప్రత్యయో యశ్చ యశ్చ నాస్తీతి వస్తుని ।
బుద్ధేరేవ గుణావేతౌ న తు నిత్యస్య వస్తునః ॥ 572॥
అతస్తౌ మాయయా క్లృప్తౌ బన్ధమోక్షౌ న చాత్మని ।
నిష్కలే నిష్క్రియే శాన్తే నిరవద్యే నిరఞ్జనే ।
అద్వితీయే పరే తత్త్వే వ్యోమవత్కల్పనా కుతః ॥ 573॥
న నిరోధో న చోత్పత్తిర్న బద్ధో న చ సాధకః ।
న ముముక్షుర్న వై ముక్త ఇత్యేషా పరమార్థతా ॥ 574॥
సకలనిగమచూడాస్వాన్తసిద్ధాన్తరూపం
పరమిదమతిగుహ్యం దర్శితం తే మయాద్య ।
అపగతకలిదోషం కామనిర్ముక్తబుద్ధిం (పాఠభేదః - బుద్ధిః)
స్వసుతవదసకృత్త్వాం భావయిత్వా ముముక్షుమ్ ॥ 575॥
ఇతి శ్రుత్వా గురోర్వాక్యం ప్రశ్రయేణ కృతానతిః ।
స తేన సమనుజ్ఞాతో యయౌ నిర్ముక్తబన్ధనః ॥ 576॥
గురురేవ సదానన్దసిన్ధౌ నిర్మగ్నమానసః । (పాఠభేదః - గురురేష)
పావయన్వసుధాం సర్వాం విచచార నిరన్తరః ॥ 577॥
ఇత్యాచార్యస్య శిష్యస్య సంవాదేనాత్మలక్షణమ్ ।
నిరూపితం ముముక్షూణాం సుఖబోధోపపత్తయే ॥ 578॥
హితమిదముపదేశమాద్రియన్తాం
విహితనిరస్తసమస్తచిత్తదోషాః ।
భవసుఖవిరతాః ప్రశాన్తచిత్తాః (పాఠభేదః - సుఖవిముఖాః)
శ్రుతిరసికా యతయో ముముక్షవో యే ॥ 579॥
సంసారాధ్వని తాపభానుకిరణప్రోద్భూతదాహవ్యథా-
ఖిన్నానాం జలకాఙ్క్షయా మరుభువి భ్రాన్త్యా పరిభ్రామ్యతామ్ ।
అత్యాసన్నసుధామ్బుధిం సుఖకరం బ్రహ్మాద్వయం దర్శయ-
త్యేషా శఙ్కరభారతీ విజయతే నిర్వాణసన్దాయినీ ॥ 580॥
॥ ఇతి శఙ్కరాచార్యవిరచితం వివేకచూడామణిః ॥
॥ ఓం తత్సత్ ॥
