(श्रीदेवीभागवतं, द्वादश स्कंधं, दशमोऽध्यायः, , मणिद्वीप वर्णन - 1)

व्यास उवाच –
ब्रह्मलोकादूर्ध्वभागे सर्वलोकोऽस्ति यः श्रुतः ।
मणिद्वीपः स एवास्ति यत्र देवी विराजते ॥ 1 ॥

सर्वस्मादधिको यस्मात्सर्वलोकस्ततः स्मृतः ।
पुरा परांबयैवायं कल्पितो मनसेच्छया ॥ 2 ॥

सर्वादौ निजवासार्थं प्रकृत्या मूलभूतया ।
कैलासादधिको लोको वैकुंठादपि चोत्तमः ॥ 3 ॥

गोलोकादपि सर्वस्मात्सर्वलोकोऽधिकः स्मृतः ।
नैतत्समं त्रिलोक्यां तु सुंदरं विद्यते क्वचित् ॥ 4 ॥

छत्रीभूतं त्रिजगतो भवसंतापनाशकम् ।
छायाभूतं तदेवास्ति ब्रह्मांडानां तु सत्तम ॥ 5 ॥

बहुयोजनविस्तीर्णो गंभीरस्तावदेव हि ।
मणिद्वीपस्य परितो वर्तते तु सुधोदधिः ॥ 6 ॥

मरुत्संघट्टनोत्कीर्णतरंग शतसंकुलः ।
रत्नाच्छवालुकायुक्तो झषशंखसमाकुलः ॥ 7 ॥

वीचिसंघर्षसंजातलहरीकणशीतलः ।
नानाध्वजसमायुक्ता नानापोतगतागतैः ॥ 8 ॥

विराजमानः परितस्तीररत्नद्रुमो महान् ।
तदुत्तरमयोधातुनिर्मितो गगने ततः ॥ 9 ॥

सप्तयोजनविस्तीर्णः प्राकारो वर्तते महान् ।
नानाशस्त्रप्रहरणा नानायुद्धविशारदाः ॥ 10 ॥

रक्षका निवसंत्यत्र मोदमानाः समंततः ।
चतुर्द्वारसमायुक्तो द्वारपालशतान्वितः ॥ 11 ॥

नानागणैः परिवृतो देवीभक्तियुतैर्नृप ।
दर्शनार्थं समायांति ये देवा जगदीशितुः ॥ 12 ॥

तेषां गणा वसंत्यत्र वाहनानि च तत्र हि ।
विमानशतसंघर्षघंटास्वनसमाकुलः ॥ 13 ॥

हयहेषाखुराघातबधिरीकृतदिंमुखः ।
गणैः किलकिलारावैर्वेत्रहस्तैश्च ताडिताः ॥ 14 ॥

सेवका देवसंगानां भ्राजंते तत्र भूमिप ।
तस्मिंकोलाहले राजन्नशब्दः केनचित्क्वचित् ॥ 15 ॥

कस्यचिच्छ्रूयतेऽत्यंतं नानाध्वनिसमाकुले ।
पदे पदे मिष्टवारिपरिपूर्णसरान्सि च ॥ 16 ॥

वाटिका विविधा राजन् रत्नद्रुमविराजिताः ।
तदुत्तरं महासारधातुनिर्मितमंडलः ॥ 17 ॥

सालोऽपरो महानस्ति गगनस्पर्शि यच्छिरः ।
तेजसा स्याच्छतगुणः पूर्वसालादयं परः ॥ 18 ॥

गोपुरद्वारसहितो बहुवृक्षसमन्वितः ।
या वृक्षजातयः संति सर्वास्तास्तत्र संति च ॥ 19 ॥

निरंतरं पुष्पयुताः सदा फलसमन्विताः ।
नवपल्लवसंयुक्ताः परसौरभसंकुलाः ॥ 20 ॥

पनसा बकुला लोध्राः कर्णिकाराश्च शिंशपाः ।
देवदारुकांचनारा आम्राश्चैव सुमेरवः ॥ 21 ॥

लिकुचा हिंगुलाश्चैला लवंगाः कट्फलास्तथा ।
पाटला मुचुकुंदाश्च फलिन्यो जघनेफलाः ॥ 22 ॥

तालास्तमालाः सालाश्च कंकोला नागभद्रकाः ।
पुन्नागाः पीलवः साल्वका वै कर्पूरशाखिनः ॥ 23 ॥

अश्वकर्णा हस्तिकर्णास्तालपर्णाश्च दाडिमाः ।
गणिका बंधुजीवाश्च जंबीराश्च कुरंडकाः ॥ 24 ॥

चांपेया बंधुजीवाश्च तथा वै कनकद्रुमाः ।
कालागुरुद्रुमाश्चैव तथा चंदनपादपाः ॥ 25 ॥

खर्जूरा यूथिकास्तालपर्ण्यश्चैव तथेक्षवः ।
क्षीरवृक्षाश्च खदिराश्चिंचाभल्लातकास्तथा ॥ 26 ॥

रुचकाः कुटजा वृक्षा बिल्ववृक्षास्तथैव च ।
तुलसीनां वनान्येवं मल्लिकानां तथैव च ॥ 27 ॥

इत्यादितरुजातीनां वनान्युपवनानि च ।
नानावापीशतैर्युक्तान्येवं संति धराधिप ॥ 28 ॥

कोकिलारावसंयुक्ता गुन्जद्भ्रमरभूषिताः ।
निर्यासस्राविणः सर्वे स्निग्धच्छायास्तरूत्तमाः ॥ 29 ॥

नानाऋतुभवा वृक्षा नानापक्षिसमाकुलाः ।
नानारसस्राविणीभिर्नदीभिरतिशोभिताः ॥ 30 ॥

पारावतशुकव्रातसारिकापक्षमारुतैः ।
हंसपक्षसमुद्भूत वातव्रातैश्चलद्द्रुमम् ॥ 31 ॥

सुगंधग्राहिपवनपूरितं तद्वनोत्तमम् ।
सहितं हरिणीयूथैर्धावमानैरितस्ततः ॥ 32 ॥

नृत्यद्बर्हिकदंबस्य केकारावैः सुखप्रदैः ।
नादितं तद्वनं दिव्यं मधुस्रावि समंततः ॥ 33 ॥

कांस्यसालादुत्तरे तु ताम्रसालः प्रकीर्तितः ।
चतुरस्रसमाकार उन्नत्या सप्तयोजनः ॥ 34 ॥

द्वयोस्तु सालयोर्मध्ये संप्रोक्ता कल्पवाटिका ।
येषां तरूणां पुष्पाणि कांचनाभानि भूमिप ॥ 35 ॥

पत्राणि कांचनाभानि रत्नबीजफलानि च ।
दशयोजनगंधो हि प्रसर्पति समंततः ॥ 36 ॥

तद्वनं रक्षितं राजन्वसंतेनर्तुनानिशम् ।
पुष्पसिंहासनासीनः पुष्पच्छत्रविराजितः ॥ 37 ॥

पुष्पभूषाभूषितश्च पुष्पासवविघूर्णितः ।
मधुश्रीर्माधवश्रीश्च द्वे भार्ये तस्य सम्मते ॥ 38 ॥

क्रीडतः स्मेरवदने सुमस्तबककंदुकैः ।
अतीव रम्यं विपिनं मधुस्रावि समंततः ॥ 39 ॥

दशयोजनपर्यंतं कुसुमामोदवायुना ।
पूरितं दिव्यगंधर्वैः सांगनैर्गानलोलुपैः ॥ 40 ॥

शोभितं तद्वनं दिव्यं मत्तकोकिलनादितम् ।
वसंतलक्ष्मीसंयुक्तं कामिकामप्रवर्धनम् ॥ 41 ॥

ताम्रसालादुत्तरत्र सीससालः प्रकीर्तितः ।
समुच्छ्रायः स्मृतोऽप्यस्य सप्तयोजनसंख्यया ॥ 42 ॥

संतानवाटिकामध्ये सालयोस्तु द्वयोर्नृप ।
दशयोजनगंधस्तु प्रसूनानां समंततः ॥ 43 ॥

हिरण्याभानि कुसुमान्युत्फुल्लानि निरंतरम् ।
अमृतद्रवसंयुक्तफलानि मधुराणि च ॥ 44 ॥

ग्रीष्मर्तुर्नायकस्तस्या वाटिकाया नृपोत्तम ।
शुक्रश्रीश्च शुचिश्रीश्च द्वे भार्ये तस्य सम्मते ॥ 45 ॥

संतापत्रस्तलोकास्तु वृक्षमूलेषु संस्थिताः ।
नानासिद्धैः परिवृतो नानादेवैः समन्वितः ॥ 46 ॥

विलासिनीनां बृंदैस्तु चंदनद्रवपंकिलैः ।
पुष्पमालाभूषितैस्तु तालवृंतकरांबुजैः ॥ 47 ॥

[पाठभेदः- प्राकारः]
प्रकारः शोभितो एजच्छीतलांबुनिषेविभिः ।
सीससालादुत्तरत्राप्यारकूटमयः शुभः ॥ 48 ॥

प्राकारो वर्तते राजन्मुनियोजनदैर्घ्यवान् ।
हरिचंदनवृक्षाणां वाटी मध्ये तयोः स्मृता ॥ 49 ॥

सालयोरधिनाथस्तु वर्षर्तुर्मेघवाहनः ।
विद्युत्पिंगलनेत्रश्च जीमूतकवचः स्मृतः ॥ 50 ॥

वज्रनिर्घोषमुखरश्चेंद्रधन्वा समंततः ।
सहस्रशो वारिधारा मुंचन्नास्ते गणावृतः ॥ 51 ॥

नभः श्रीश्च नभस्यश्रीः स्वरस्या रस्यमालिनी ।
अंबा दुला निरत्निश्चाभ्रमंती मेघयंतिका ॥ 52 ॥

वर्षयंती चिबुणिका वारिधारा च सम्मताः ।
वर्षर्तोर्द्वादश प्रोक्ताः शक्तयो मदविह्वलाः ॥ 53 ॥

नवपल्लववृक्षाश्च नवीनलतिकान्विताः ।
हरितानि तृणान्येव वेष्टिता यैर्धराऽखिला ॥ 54 ॥

नदीनदप्रवाहाश्च प्रवहंति च वेगतः ।
सरांसि कलुषांबूनि रागिचित्तसमानि च ॥ 55 ॥

वसंति देवाः सिद्धाश्च ये देवीकर्मकारिणः ।
वापीकूपतडागाश्च ये देव्यर्थं समर्पिताः ॥ 56 ॥

ते गणा निवसंत्यत्र सविलासाश्च सांगनाः ।
आरकूटमयादग्रे सप्तयोजनदैर्घ्यवान् ॥ 57 ॥

पंचलोहात्मकः सालो मध्ये मंदारवाटिका ।
नानापुष्पलताकीर्णा नानापल्लवशोभिता ॥ 58 ॥

अधिष्ठाताऽत्र संप्रोक्तः शरदृतुरनामयः ।
इषलक्ष्मीरूर्जलक्ष्मीर्द्वे भार्ये तस्य सम्मते ॥ 59 ॥

नानासिद्धा वसंत्यत्र सांगनाः सपरिच्छदाः ।
पंचलोहमयादग्रे सप्तयोजनदैर्घ्यवान् ॥ 60 ॥

दीप्यमानो महाशृंगैर्वर्तते रौप्यसालकः ।
पारिजाताटवीमध्ये प्रसूनस्तबकान्विता ॥ 61 ॥

दशयोजनगंधीनि कुसुमानि समंततः ।
मोदयंति गणान्सर्वान्ये देवीकर्मकारिणः ॥ 62 ॥

तत्राधिनाथः संप्रोक्तो हेमंतर्तुर्महोज्ज्वलः ।
सगणः सायुधः सर्वान् रागिणो रंजयन्नपः ॥ 63 ॥

सहश्रीश्च सहस्यश्रीर्द्वे भार्ये तस्य सम्मते ।
वसंति तत्र सिद्धाश्च ये देवीव्रतकारिणः ॥ 64 ॥

रौप्यसालमयादग्रे सप्तयोजनदैर्घ्यवान् ।
सौवर्णसालः संप्रोक्तस्तप्तहाटककल्पितः ॥ 65 ॥

मध्ये कदंबवाटी तु पुष्पपल्लवशोभिता ।
कदंबमदिराधाराः प्रवर्तंते सहस्रशः ॥ 66 ॥

याभिर्निपीतपीताभिर्निजानंदोऽनुभूयते ।
तत्राधिनाथः संप्रोक्तः शैशिरर्तुर्महोदयः ॥ 67 ॥

तपःश्रीश्च तपस्यश्रीर्द्वे भार्ये तस्य सम्मते ।
मोदमानः सहैताभ्यां वर्तते शिशिराकृतिः ॥ 68 ॥

नानाविलाससंयुक्तो नानागणसमावृतः ।
निवसंति महासिद्धा ये देवीदानकारिणः ॥ 69 ॥

नानाभोगसमुत्पन्नमहानंदसमन्विताः ।
सांगनाः परिवारैस्तु संघशः परिवारिताः ॥ 70 ॥

स्वर्णसालमयादग्रे मुनियोजनदैर्घ्यवान् ।
पुष्परागमयः सालः कुंकुमारुणविग्रहः ॥ 71 ॥

पुष्परागमयी भूमिर्वनान्युपवनानि च ।
रत्नवृक्षालवालाश्च पुष्परागमयाः स्मृताः ॥ 72 ॥

प्राकारो यस्य रत्नस्य तद्रत्नरचिता द्रुमाः ।
वनभूः पक्षिनश्चैव रत्नवर्णजलानि च ॥ 73 ॥

मंडपा मंडपस्तंभाः सरान्सि कमलानि च ।
प्राकारे तत्र यद्यत्स्यात्तत्सर्वं तत्समं भवेत् ॥ 74 ॥

परिभाषेयमुद्दिष्टा रत्नसालादिषु प्रभो ।
तेजसा स्याल्लक्षगुणः पूर्वसालात्परो नृप ॥ 75 ॥

दिक्पाला निवसंत्यत्र प्रतिब्रह्मान्डवर्तिनाम् ।
दिक्पालानां समष्ट्यात्मरूपाः स्फूर्जद्वरायुधाः ॥ 76 ॥

पूर्वाशायां समुत्तुंगशृंगा पूरमरावती ।
नानोपवनसंयुक्ता महेंद्रस्तत्र राजते ॥ 77 ॥

स्वर्गशोभा च या स्वर्गे यावती स्यात्ततोऽधिका ।
समष्टिशतनेत्रस्य सहस्रगुणतः स्मृता ॥ 78 ॥

ऐरावतसमारूढो वज्रहस्तः प्रतापवान् ।
देवसेनापरिवृतो राजतेऽत्र शतक्रतुः ॥ 79 ॥

देवांगनागणयुता शची तत्र विराजते ।
वह्निकोणे वह्निपुरी वह्निपूः सदृशी नृप ॥ 80 ॥

स्वाहास्वधासमायुक्तो वह्निस्तत्र विराजते ।
निजवाहनभूषाढ्यो निजदेवगणैर्वृतः ॥ 81 ॥

याम्याशायां यमपुरी तत्र दंडधरो महान् ।
स्वभटैर्वेष्टितो राजन् चित्रगुप्तपुरोगमैः ॥ 82 ॥

निजशक्तियुतो भास्वत्तनयोऽस्ति यमो महान् ।
नैरृत्यां दिशि राक्षस्यां राक्षसैः परिवारितः ॥ 83 ॥

खड्गधारी स्फुरन्नास्ते निरृतिर्निजशक्तियुक् ।
वारुण्यां वरुणो राजा पाशधारी प्रतापवान् ॥ 84 ॥

महाझशसमारूढो वारुणीमधुविह्वलः ।
निजशक्तिसमायुक्तो निजयादोगणान्वितः ॥ 85 ॥

समास्ते वारुणे लोके वरुणानीरताकुलः ।
वायुकोणे वायुलोको वायुस्तत्राधितिष्ठति ॥ 86 ॥

वायुसाधनसंसिद्धयोगिभिः परिवारितः ।
ध्वजहस्तो विशालाक्षो मृगवाहनसंस्थितः ॥ 87 ॥

मरुद्गणैः परिवृतो निजशक्तिसमन्वितः ।
उत्तरस्यां दिशि महान्यक्षलोकोऽस्ति भूमिप ॥ 88 ॥

यक्षाधिराजस्तत्राऽऽस्ते वृद्धिऋद्ध्यादिशक्तिभिः ।
नवभिर्निधिभिर्युक्तस्तुंदिलो धननायकः ॥ 89 ॥

मणिभद्रः पूर्णभद्रो मणिमान्मणिकंधरः ।
मणिभूषो मणिस्रग्वी मणिकार्मुकधारकः ॥ 90 ॥

इत्यादियक्षसेनानीसहितो निजशक्तियुक् ।
ईशानकोणे संप्रोक्तो रुद्रलोको महत्तरः ॥ 91 ॥

अनर्घ्यरत्नखचितो यत्र रुद्रोऽधिदैवतम् ।
मन्युमांदीप्तनयनो बद्धपृष्ठमहेषुधिः ॥ 92 ॥

स्फूर्जद्धनुर्वामहस्तोऽधिज्यधन्वभिरावृतः ।
स्वसमानैरसंख्यातरुद्रैः शूलवरायुधैः ॥ 93 ॥

विकृतास्यैः करालास्यैर्वमद्वह्निभिरास्यतः ।
दशहस्तैः शतकरैः सहस्रभुजसंयुतैः ॥ 94 ॥

दशपादैर्दशग्रीवैस्त्रिनेत्रैरुग्रमूर्तिभिः ।
अंतरिक्षचरा ये च ये च भूमिचराः स्मृताः ॥ 95 ॥

रुद्राध्याये स्मृता रुद्रास्तैः सर्वैश्च समावृतः ।
रुद्राणीकोटिसहितो भद्रकाल्यादिमातृभिः ॥ 96 ॥

नानाशक्तिसमाविष्टडामर्यादिगणावृतः ।
वीरभद्रादिसहितो रुद्रो राजन्विराजते ॥ 97 ॥

मुंडमालाधरो नागवलयो नागकंधरः ।
व्याघ्रचर्मपरीधानो गजचर्मोत्तरीयकः ॥ 98 ॥

चिताभस्मांगलिप्तांगः प्रमथादिगणावृतः ।
निनदड्डमरुध्वानैर्बधिरीकृतदिंमुखः ॥ 99 ॥

अट्टहासास्फोटशब्दैः संत्रासितनभस्तलः ।
भूतसंघसमाविष्टो भूतावासो महेश्वरः ॥ 100 ॥

ईशानदिक्पतिः सोऽयं नाम्ना चेशान एव च ॥ 101 ॥

इति श्रीदेवीभागवते महापुराणे द्वादशस्कंधे मणिद्वीपवर्णनं नाम दशमोऽध्यायः ॥